Kap. 3 Jorda Den levande planeten

Jorda  Jorda og månen einaste himmellekam som menneske har sett fotspor på  Jorda går i bane rundt sola  Eineståande i solsystemet vårt

DEN UROLEGE JORDSKORPA Jorda blir til  4500 millionar år sidan  Ei stjerne eksploderte i Mjølkevegen  Støv og gass  Oppsamling  Opphavet til planetane  Trykt saman  Jorda eit fyrverkeri dei fyrste millionar åra

Skal på skal innover i jorda  Temperaturen stig når støv og gass samlar seg  Varmen forsvinn ut i verdsrommet  Kloten blir raskt kjølt ned  Lettaste materiala danna ei fast skorpe

  Jordskorpa (0-100 km)  er tynn  Jorda = eple => jordskorpa < epleskall  Mantelen ( km)  Innanfor jordskorpa  Usikker på om alt er smelta  Ytterste smelta, tjukk suppe  Vulkanutbrudd => lava  Kjerna (Ytre: km, Indre: km)  Innerst  grader  Fast (?)

Teorien om kontinentaldrift  Studerte vulkanar og jordskjelv  Matematiske utrekning  Skaffa oss kunnskap  Alfred Wegener  1912: Pangaea (alle land)  Brote opp og flytta seg  Fortsatt i rørsle  Kontinentaldrift  Få var samde

Pangaea  Yk Yk

Havbotnen rivnar  1960-åra: Forsking  Forklaringar på kvifor kontinent går frå kvarandre  Jordskorpa sprekk  Lava storknar  Får ny tynn havbotn  Gamle blir skyvd til sides  Danna fjellkjeder somme stadar  Midthavsrygg

Midthavsrygg  7/2009/inf10702/publisering/glir.htmkurs.uia.no/iktl/studentprosjekter/inf10 7/2009/inf10702/publisering/glir.htm

Jorda skjelv  Jordskorpa 15 plater  Flyttar seg  Kolosale krefter  Forklarar tre naturfenomen:  Jordskjelv  Vulkanisme  Danning av fjellkjede

 Rykk og napp  Gradvis trykt i hop – glepp- jordskjelv  Tek menneskeliv  Vulkanar, havbotnplate mot landområde  To landområde mot kvarandre –> Fjellkjede

Jorda skjelv  81FE 81FE  

Historia om livet på jorda Urtida- ein lang barndom for jorda  Endringar  Første lange periode  Jorda blei til-> Liv skaut fart

Spor av liv i dei eldste bergartane?  Første tid livlaus  3800 millionar år sidan- overflata fast  Vatn  Liv?  Grafitti funne i stein  Grønnland  3600 mill gamal bergart  Sør-Afrika

Sikre spor av liv  Australia, 2700 mill. år sidan  Australia  Bittesmå celler  Oppstått før bergarten  Organismane utvikla seg  Blei større

Atmosfæren kring jorda skjermar livet  Atmosfæren  Luftlag rundt jorda  Gassar vi treng  Temperaturregulerande  Skjermar stråling  Endra seg  oksygen  Oksygen avgjerande for liv

Oksygenet i atmosfæren  Organismar i havet havet  Levde av næringsrike stoff  Blei mange –> matmangel  2500 mill. år sidan: revolusjon  Løyste problemet  Bakteriar, laga eigen mat  Karbondioksida og hydrogen

 Hydrogen og oksygenatom i vatnet  Vanskeleg å skilje  Nye: Bakteriane spalta hydrogen  Forsyne seg frå utømmelege kelder  Hydrogen og karbondioksid -> næringsrike sukkermolekyl.  Løyste matproblema  Fotosyntesa  Avfallsstoff -> oksygengass  Oksygeninnhaldet i havet auka sakte, men sikkert  Havet metta -> steig opp i atmosfæra

 Usikker på korleis fotosyntesa oppstod  Grunnane til at vi har oksygen i atmosfæra og at vi kan leve på jorda  Ozonlaget bygd opp  Skjermar liv på jorda  Fleste organismar brukar oksygen i forbrenning av næring -> energi

Nettkjelder  Flodbølge ar/ ar/  Utviklinga av jorda WH84dg WH84dg  Vulkanisme E3IIx8 E3IIx8  Pompeii _bH7E8 _bH7E8

FOSSIL – gamle bein støttar nye tankar  Fossil- lenge sidan dyret levde  Informasjon om fjern fortid  Utvikling av liv  I bergartar  Nokre bergartar delt i lag  Avsettingsbergartar  Funn av fossil i denne bergarten  Få organismar blitt til fossil  Vere forsiktig i tolkinga av fossil

Den geologiske tidsskalaen  Avsettingsbergartar samanlikna  Same type fossil funne på ulike stadar  Fossilfunn viser utvikling  Sett tidsskilje ved tydelege endringar  Fortida delt inn i geologiske periodar  Typiske profil for kvar periode  Utgjer jordas historie  Mange millionar år.

Kambrium  Utvikla seg mange dyr i havet  Skjedde fort  Nye dyr, nye eigenskapar  Ytre, harde skal  vern  Følehorn  Enkle auge

 Første rovdyra  Kamp mellom rov- og byttedyr  Mange byttedyr => spesialiserte rovdyr  Utvikla seg derfor mange livsformer i perioden

Karbon  Liv på land  Plantene først  Alle dyr avhengige av plantene  Ulike vekstforhold på land og i vann  Plantene på land treng andre bygningstrekk  Vekse raskare og større på land  Perioden gjorde jorda grønn  Varmt og fuktig klima

 Våt og myrlendt skogbotn  Planter og dyr annleis  Døde planter liggande i vatn  Stille vatn -> oksygen ikkje tilført -> treig nedbryting -> pressa saman lag på lag -> kol  Kol består av mykje karbon -> perioden fekk namnet av dette

Landdyra kjem  Planter -> dyr kunne overleve på land  Små krypdyr frå før  Utviklinga skaut fart  Innsekt  Ingen virveldyr skikkeleg tilpassa til liv på land i byrjinga av karbon

 Amfibium levde også før karbon  Var betre tilpassa enn dei krypdyra som utvikla seg i byrjinga  Har egg utan skal -> må ligge i vatn  Lev i vatn fyrste perioen.  Derfor ikkje eit ekte landdyr  Krypdyra fyrste virveldyr fult tilpassa land  Egg med skal -> vern  Ekte landdyr  Forløpar til dinosauren utvikla

Krit  Varmt  Gunstige leveforhold  Også på Svalbard  Glanstid for dinosaurane  Perioden slutt –> slutt for dinosaurane  Pangaea; alt land samla -> dinosaurar på alle kontinent  Utsjånad, storleik og matkjelde varierte  Oppbygging av skjelett, føtene under kroppen, og egg er likheitstrekk

Dinosaurane døyr  65,5 millionar år sidan  Ingen dinosaurar overlevde tertiærperioden  Utvikla seg etterkomarar  To hovudteoriar  Langsame miljøendringar  Kontinenta i rørsle  klimaendringar  Brå død frå verdsrommet  Meteorittstorm eller kjempemeteoritt