Íslensk orðhlutafræði

Presentasjon om: "Íslensk orðhlutafræði"— Utskrift av presentasjonen:

1 Íslensk orðhlutafræði
Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild Vormisseri 2009 Íslensk orðhlutafræði © Eiríkur Rögnvaldsson, 2009

2 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Orð og orðaforði
Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild Vormisseri 2009 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Orð og orðaforði Eiríkur Rögnvaldsson

3 Viðfangsefni orðhlutafræðinnar
orðin og innri gerð þeirra Tvær megingreinar: beygingarfræði orðmyndunarfræði Orðhlutafræði – setningafræði mynd – stigbreyting – tíðbeyging; fallbeyging – tala – persóna

4 Hvað er orð? Uppflettiorð/flettiorð (lemma, lexeme)
skip, skip, skipi, skips = eitt orð Orðmynd (word-form, type) skip, skip, skipi, skips = þrjú orð Lesmálsorð (running word, token) skip, skip, skipi, skips = fjögur orð Eitt orð eða tvö: Egils saga – Egilssaga; eins og – einsog

5 Úr Íslenskri orðtíðnibók
Ég minni ykkur á það sem málfræðingurinn sagði í áheyrn minni: Gætið að orðunum, málfræðingar! 15 lesmálsorð (greinarmerki ekki talin) 14 orðmyndir (minni kemur tvisvar fyrir) 14 flettiorð (málfræðingur tvisvar) 15 greiningarmyndir minni fær tvenns konar málfræðilega greiningu

6 Samhljómun Samhljómun (homonymy)
sama form, mismunandi merking bakki 1 kk ‘barmur, brún; hóll, hæð; skýjabólstur’ bakki 2 kk ‘grunnt fat, bytta’ Samhljómun innan orðflokks er erfið viðfangs stundum er samfall aðeins í einstökum myndum brenna 1 (þt. brann) brenna 2 (þt. brenndi)

7 Fjölmerking Fjölmerking (polysemy) mismunandi merkingartilbrigði
... var flaska með svensku bankó, drukkin niður í axlir. Þar sem mætist blað og leggur kallast öxl – áraröxl. Utan akbrauta eru axlir eða vegbekkir. en nær er kollur Hellisskógsheiðar og sveigmyndaðar dökkar axlir hennar mót suðri. Nokkuð virðist þó síra Sigurður í bréfinu bera kápuna á báðum öxlum. Allir karlar lögðu byssur við öxl til virðingar við hann.

8 Samhljómun og fjölmerking
Hver er munur á samhljómun og fjölmerkingu? mjög oft er erfitt að greina þar á milli Rök byggð á orðsifjafræði (etymology) uppruni bakki 1 og bakki 2 er ólíkur en allar merkingar orðsins öxl eiga sama uppruna Rök byggð á tilfinningu málnotenda finnst þeim bakki 1 og bakki 2 vera sama orðið? og hvað þá með öxl?

9 Hljóðbeyging Orðhlutafræði – hljóðkerfisfræði Hljóðskipti: Hljóðvörp:
hvar eru skilin? Hljóðskipti: bíta – beit – bitum – bitið; bjóða – bauð – buðum – boðið Hljóðvörp: hár – hærri, stór – stærri, hafa – hefði; barn – börn, fara – förum

10 Stærð orðaforðans Ritmálssafn Orðabókar Háskólans: Íslensk orðabók:
6-700 þúsund orð arnastofnun.is/page/arnastofnun_gagnasafn_ritmal Íslensk orðabók: 100 þúsund orð Íslendingasögur: orð

11 Skipting orðaforðans Erfðaorð Nýyrði Tökuorð orð af germönskum uppruna
hafa verið í málinu frá landnámi Nýyrði orð mynduð úr innlendu hráefni með afleiðslu eða samsetningu Tökuorð orð tekin í heilu lagi úr erlendu máli oft löguð að íslensku hljóð- og beygingakerfi

12 Nýyrði Nýyrði í fornmáli: Gömlum orðum gefin ný merking: 18.- 19. öld:
hlaupár, sumarauki, samviska Gömlum orðum gefin ný merking: hver, laug, hraun; jól, blóta öld: farfugl, fellibylur, afurð, hitabelti, ljósvaki Nútímamál: útvarp, tölva, tækni; víðboð, víðvarp, dragi

13 Tökuorð Tökuorð í fornmáli: Tökuorð úr ensku á 14. og 15. öld:
prestur, biskup, kross, djöfull; tafl, dúkur, klæði Tökuorð úr ensku á 14. og 15. öld: sápa, par, kurteisi, fól, lávarður Þýsk/dönsk tökuorð á síðari öldum: bíhalda, bevara, forbetra; herlegheit, rólegheit, fyllirí, fiskirí, fangelsi

14 Ný tökuorð og slangur Ensk tökuorð á 20. öld: Aðlögun tökuorða:
sjoppa, jeppi, nælon, stress, töff, næs, fíla, tékka Aðlögun tökuorða: biskup; lager, mótor, partí; næs; bíll Viðurkennd tökuorð og ekki viðurkennd: prestur, sápa, bíll; næs, stereó, bíó; díll Slangur: díll, gella, gæi, töffari; sýra; múraður

15 Algengustu orð í ritmáli
1 og 6 2 vera 1 3 að (st) 2 4 í 7 5 á 12 6 það 3 7 hann 9 8 ég 5 9 sem 18 10 hafa 23 11 hún 16 12 en 21 13 ekki 13 14 til 39 15 þessi 8 16 við 41 17 um 40 18 með 25 19 af 36 20 að (fs) 31 21 sig 56 22 koma 34 23 verða 42 24 fyrir 45 25 segja 28 26 allur 30 27 svo 65 28 sá 20 29 fara 24 30 þegar 47

16 Algengustu orð í talmáli
1 vera 2 2 að (st) 3 3 það 6 4 já 179 5 ég 8 6 og 1 7 í 4 8 þessi 15 9 hann 7 10 sko - 11 bara - 12 á 5 13 ekki 13 14 þú 39 15 svona 176 16 hún 11 17 einhver 59 18 sem 9 19 nei - 20 svo 28 21 en 12 22 þá 44 23 hafa 10 24 fara 29 25 með 18 26 vita 67 27 hérna - 28 segja 25 29 nú 49 30 allur 26

17 Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild
Vormisseri 2009 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Orð og myndan – tengsl forms og merkingar Eiríkur Rögnvaldsson

18 Myndön og myndbrigði Ís#lend+ing–ur
Minnsta merkingarbær eining málsins merkingarbær  merkingargreinandi fjör – fjörð, barn – barð, svört – svörð; fer – ferð, bera – berð, skeri – skerð Myndan – myndbrigði fyllidreifing – frjáls dreifing Merkingarleg og málfræðileg myndön

19 Afleidd og samsett orð (F) – R – (R) – (V) – (B)
Forskeyti + viðskeyti = aðskeyti Forskeyti: and-, for-, ó-, tor-, ör- Viðskeyti: -ar(i), -un, -leg-; -il-, -al-, -ul- Innskeyti: ([stoutl]) [(F) – R – (R) – (V)]Stofn – (B) Samsett orð: … R + R … Afleidd orð: F + R …, … R + V …

20 Söguleg myndangreining
Orð Forsk. Rót Viðsk. Stofn Ending mold mol- -d- mold karl kar- -l- karl kerling ker- -l-ing- kerling sími sí- -m- sím- -i glaumur glau- -m- glaum- -ur gleymska gley- -m-sk- gleymsk- -a elska el- -sk- elsk- -a sókn sók- -n sókn mylsna myl- -sn- mylsn- -a ófær ó- fær ófær torlærður tor- lær- -ð- torlærð- -ur

21 Tengsl myndana og merkingar
Eru myndön alltaf merkingarbær? -ul-: jökull, hökull, sökkull, djöfull -ber: bláber, hindber, sólber; krækiber, kirsuber -ó: strætó = strætisvagn, menntó = menntaskóli hús-: húsnæði, húsmóðir, húsbátur, húsfluga; snjóhús, einingahús, íbúðarhús, gleraugnahús Ef.et./ft.: barnslegur – barnalegur (Minnsta) afmörkuð eind í byggingu orðsins

22 Margir fulltrúar merkingareindar
Et Ft. nf. þf. þgf. ef nf. þf. þgf. ef. r Ø i s u ar ir ur um a þt. fh. et. 2.p. þt. vh. et. 2.p. h a f ð i r f æ r i r

23 Ólík svið myndangreiningar
Hvað merkir -ur? nf.et. (hestur), ef.et. (mjólkur): nf./þf.ft. (konur) Hvernig er fleirtala táknuð? hús+Ø; börn+Ø; hest+ar Myndangreining á ólíkum sviðum málsins Mismunandi skilyrðing víxla myndbrigða Nf.ft. sterkra karlkynsorða; -ur, -r, -n, -l; -i Fh./vh.: les – lesi; fer – fari; hafði – hefði

24 Greiningarvandamál Sköruð myndbrigði (portmanteau morphs)
vont (vond+t), hestunum (hestum+num) Tóm myndbrigði (empty morphs) leikfimishús, athyglisverður; rússneskur Kirsuberjamyndbrigði (cranberry morphs) kirsuber, mögulegur Sýndarmyndön -ar: hamar, bikar, lúkar, kamar sl-: sleipur, slydda, slefa, sleikja, sletta

25 Yfirlit um myndangreiningu
Tvíeðli myndansins formleg og merkingarleg eining Minnsta merkingarbær eining málsins? formleg og merkingarleg skil misaugljós Forsendur myndangreiningar sögulegar eða samtímalegar? Minnsta eining í formlegri greiningu greining í yfirborðsgerð eða baklægri gerð?

26 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Orðmyndun og orðmyndunarferli
Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild Vormisseri 2009 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Orðmyndun og orðmyndunarferli Eiríkur Rögnvaldsson

27 Lærð og virk orðmyndun Lærð orðmyndun er meðvituð
byggist á málfræðilegri/málsögulegri þekkingu sími, gengilbeina, skjár, mótald, fjölvi, víðóma Virk orðmyndun er „sjálfsprottin“ meðal almennra málnotenda oft tökuorð, misjafnlega mikið aðlöguð strætó, lögga, bögga, dissa, sökka (fésbók) oft augnablikssamsetningar, skyndimyndanir þverslaufugaur, ókjóll

28 Tegundir orðmyndunar Samsetning Afleiðsla Nýmerking Tökuþýðing Aðlögun
sjónvarp, farsími, fartölva Afleiðsla mótald, hönnuður, tölvari Nýmerking sími, skjár, skruna Tökuþýðing heilaþvottur, samviska, fésbók Aðlögun bæti, skáti, blogga

29 Aðrar orðmyndanir Alþýðuskýringar Hljóðgervingar
torskildum orðum breytt og ranglega tengd öðrum þrepskjöldur, kónguló erlent orð lagað að málinu og misskilið hundaklyfberi, úlfaldi Hljóðgervingar orð sem líkja eftir náttúruhljóðum dingla, hringja, klingja; urra, fussa, skvamp voffi, brabra, bíbí

30 Bundin og frjáls myndön
Samsett orð - afleidd - afleiddar samsetningar snjó-hús - skip-un - stór-hýs-i Bundin myndön koma aldrei fyrir sjálfstæð aðeins tengd öðrum Frjáls myndön geta komið fyrir ein og sér hús, ís, á, og, ég, vil, góð Oft er munur róta og aðskeyta óljós sam-, fjöl-; -legur, -háttur, -skapur

31 Mörk afleiðslu og samsetningar
Forskeyti – afleitt orð? for kemur ekki fyrir sjálfstætt Viðskeyti – samsett orð? skeyta e-u við Er munur á forskeytum og forliðum? hvað eru þá forliðir? steindauður, eldgamall, moldríkur Samsett orð (rót+rót) verður afleitt vísdómur ‘viturlegur dómur’  ‘viska’

32 Stofnhlutagreining Stofnhlutar orða; tvígreining
vöru bíl stjóri strætó bíl stjóri einka bíla stæði einka bíla stæði

33 Breytingar stofnorðs við nýmyndun
grunnorð+myndan leik+ari, kenn+sla grunnorð+myndan+hljóðbreyting grunnorðs menntskæl+ingur, (stór+)hýs+i grunnorð+myndan+stýfing grunnorðs stræt(isvagn)+ó, samf(erða)+ó grunnorð+hljóðbreyting í grunnorði lögga, Palli grunnorð+málfræðileg breyting (orðflokkur) vinna, Rauður

34 i-hljóðvarp og klofning
i-hljóðvarpsvíxl jó, (j)ú  ý sjóða  sýð, hús  hýsi (j)u, o  y ung  yngri, þorp  þyrpast au  ey naut  geldneyti á, ó  æ páll  pæla, hól  hæla a (ö)  e land  lenda, önd  endur Klofning jö/ja – i – e fjörður/firði/fjarðar; fjall/fjöll/fell

35 Orðmyndunar- og orðgerðarreglur
#X# #X-un# +so +no .  VERKNAÐUR . SEM X . LÝSIR skipa – skipun, hanna – hönnun, neita – neitun, rita – ritun, skapa – sköpun, þvera – þverun

36 Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild
Vormisseri 2009 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Íslensk orðmyndun: Afleiðsla og samsetning Eiríkur Rögnvaldsson

37 Neitandi/neikvæð forskeyti, 1
andheiti, oft neikvæð; andstæður, andspænis for- fordæma, formæla mis- ‘ekki alltaf eins; ekki réttur’; misjafn, misskilinn

38 Neitandi/neikvæð forskeyti, 2
ó- oftast neikvæð eða andstæð merking tor- ‘ekki auðvelt’; torfæra, torveldur van- andstæða; vansæll, vanmeta ör- neikvæð, andstæð merking; örmagna, öruggur

39 Umfang eða magn, 1 aðal- al- fjöl-
það sem hefur mest gildi; aðalatriði al- ‘að fullu og öllu’; alsystir, algóður fjöl- endurtekning, fjöldi: fjölmiðill, fjölfalda

40 Umfang eða magn, 2 ger-/gjör- megin- ör-
að öllu leyti; gersigra, gjörónýtur megin- það sem hefur mest gildi; megináhersla ör- það sem er mjög smátt; örgjörvi, örsaga

41 Takmörkun í tíma eða rúmi, 1
einka- eign e-s; einkatölva, einkavæðing fjar- vísar til fjarlægðar; fjarkennsla, fjarstýra for- stýra, stjórna; formaður, forstjóri það sem er gert á undan; forrita, forsjóða

42 Takmörkun í tíma eða rúmi, 2
frum- ‘fyrst, fyrstur’; frumburður, frumsýna sam- sameign; samkennari, samstarfsmaður tengsl; samfélag, samband, samtrygging ör- ‘mjög’ í smækkandi merkingu; örsmár, ördeyða

43 Endurtekning endur- sí-
það sem framkvæmt er aftur; endursýning, endurvinnsla, endurskoðun, endurunninn sí- tengist sögnum og vísar til margendurtekningar; síspyrja, síendurtaka oftast með lh.nt.; síhlæjandi, sívælandi stundum með no. og lo.; sífreri, sígrænn

44 Sagnarnafnorð Verknaðarheiti; un, -ing, ning, -st-
stækkun, kembing, smurning, akstur Afurðarheiti; -ing, -st- teikning, bakstur Gerandheiti; -ari, -andi, -i-r bakari, seljandi, læknir Tækisheiti; ar-i, -i-r yddari, kælir

45 Rót verður viðskeyti dómur háttur leikur/leiki skapur
vísdómur, guðdómur, sjúkdómur háttur asnaháttur, kjaftháttur, hringlandaháttur leikur/leiki góðleikur, sannleikur, glæsileiki skapur asnaskapur, drengskapur, skáldskapur

46 Nafnorðsviðskeyti -ar(i), -and(i), -uð(ur), -i(r), -ing(ur), -ist(i)
gerandi; stundum tæki, uppruni, o.fl. -un, -ing, -sla athöfn, verknaður; oft staður, tæki o.fl. -dóm(ur), -hátt(ur), -heit, -leik(i), -skap(ur) eðli, eiginleikar -ni myndar nafnorð af lýsingarorðum/-háttum

47 Lýsingarorðsviðskeyti
-leg(ur); -i-legur, -in-legur, -an-legur virkasta, algengasta og fjölhæfasta viðskeytið -að(ur), -in(n) endingar lh. þt.; lo. eða so. -ug(ur), -ótt(ur) þakinn, ataður; gæddur -ræn(n) myndar lo. af no. -sk búseta, uppruni

48 Sagnaviðskeyti -a -na -st -era
Ýmist orðmyndunarviðskeyti eða ending nh. -na myndar so. af lo.; blána, fölna, blotna -st miðmyndarviðskeyti -era tengist einkum erlendum grunnorðum

49 Erlend viðskeyti, 1 -arí -elsi -era -erí/-irí -bakarí, bríarí
bakkelsi, ergelsi, klikkelsi -era sagnviðskeyti; e.t.v. ekki virkt í íslensku -erí/-irí fyllirí, gotterí, kelerí

50 Erlend viðskeyti, 2 -heit -ismi/-isti -ísk -sjón
fljótheit, töffheit, huggulegheit, sniðugheit -ismi/-isti kapítalismi, kommúnisti, dópisti, fallisti -ísk próblematískur, kapítalískur -sjón inspírasjón, spekúlasjón

51 Bundnir samsetningarliðir, 1
-beri genberi, smitberi -fari geimfari, pólfari -gjafi aflgjafi, ráðgjafi, blóðgjafi -gresi illgresi, grængresi

52 Bundnir samsetningarliðir, 2
-hygli athygli, kleyfhygli -sali götusali, sjálfsali -virki bifvélavirki, flugvirki, illvirki -þegi farþegi, hjartaþegi

53 Orðflokkar í samsetningum
Langflest samsett orð eru no. algengustu samsetningar eru no./lo.+no. bíl-skúr, hand-bók; smá-barn, hraust-menni Talsvert er einnig af samsettum lo. þol-góður, naut-sterkur Sagnir taka sjaldan þátt í samsetningum fjár-magna Smáorð eru mjög sjaldgæf í samsetningum

54 Formleg tengsl liða Föst samsetning — stofnsamsetning:
hest-hús, stól-fótur, jarð-fastur Laus samsetning — eignarfallssamsetning: hest-a-maður, jarð-ar-för Bandstafs/-hljóðssamsetning (með a, i, u): rusl-a-fata, send-i-maður, ráð-u-nautur og með s: athygli-s-verður, keppni-s-maður (?)

55 Tilbrigði í samsetningu
Föst eða laus samsetning? Land-spítalinn, Lands-síminn, Lands-bókasafn nám-skrá — náms-skrá, nám-stjóri — náms-stjóri, *nám-bók — náms-bók Laus samsetning á meginskilum, föst annars: borð-plata — skrif-borðs-plata bók-lestur — náms-bóka-lestur

56 Eignarfallssamsetningar
Eignarfall eintölu eða fleirtölu? rannsókna(r)-ráð; beyginga(r)-fræði; barns-legur — barna-legur systkina-barn/-börn Eintala þar sem fleirtala væri „eðlileg“: vöru-hús, rækju-ostur; karlmanns-nöfn Afbrigðilegt eignarfall í samsetningum: leikfimis-hús, keppnis-maður, athyglis-verður Sigurðs-son, Sigfús-dóttir, vegs-auki

57 Hausar í samsetningum Formlegur haus samsetningar
liður sem ákvarðar orðflokk (og beygingarflokk) lengst til hægri í íslensku (á undan endingu) Merkingarlegur haus samsetningar liður sem ber aðalmerkinguna þarf ekki að vera sá sami og formlegur haus Stundum er enginn merkingarlegur haus t.d. rétthentur, svarthvítur

58 Fyrri liður ákvarðar þann síðari
Oftast ákvarðar fyrri liður þann síðari; þrengir eða skýrir merkingu hans nánar sú þrenging getur þó verið mjög margvísleg manns-höfuð, bókar-kápa, eldi-viður, dag-mál; snjó-hús, íbúðar-hús, frysti-hús, fjölbýlis-hús, eininga-hús

59 Annars konar tengsl liða
Lo. og no. mynda saman lo. sem lýsir eiginleikum nafnorðshlutans: kaldrifjaður, rauðhærður, bláeygur, gráskeggjaður Orð þar sem báðir liðir eru jafngildir lýsa sambræðslu eiginleika: rauðgulur, blágrænn, svarthvítur

60 Meginatriði um orðmyndun
Grunnorð, afleidd orð, samsett orð Virk og lærð orðmyndun Helstu forskeyti og viðskeyti hlutverk þeirra og hegðun Tegundir samsettra orða stofn-, eignarfalls-, bandstafssamsetning Mismunandi tengsl samsetningarliða formleg og merkingarleg

61 Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild
Vormisseri 2009 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Íslensk orðtíðni og tíðnirannsóknir Eiríkur Rögnvaldsson

62 Algengustu orð í ritmáli
1 og 6 2 vera 1 3 að (st) 2 4 í 7 5 á 12 6 það 3 7 hann 9 8 ég 5 9 sem 18 10 hafa 23 11 hún 16 12 en 21 13 ekki 13 14 til 39 15 þessi 8 16 við 41 17 um 40 18 með 25 19 af 36 20 að (fs) 31 21 sig 56 22 koma 34 23 verða 42 24 fyrir 45 25 segja 28 26 allur 30 27 svo 65 28 sá 20 29 fara 24 30 þegar 47

63 Algengustu orð í talmáli
1 vera 2 2 að (st) 3 3 það 6 4 já 179 5 ég 8 6 og 1 7 í 4 8 þessi 15 9 hann 7 10 sko - 11 bara - 12 á 5 13 ekki 13 14 þú 39 15 svona 176 16 hún 11 17 einhver 59 18 sem 9 19 nei - 20 svo 28 21 en 12 22 þá 44 23 hafa 10 24 fara 29 25 með 18 26 vita 67 27 hérna - 28 segja 25 29 nú 49 30 allur 26

64 Töflur í Íslenskri orðtíðnibók
Í Íslenskri orðtíðnibók eru margar töflur ekki bara um tíðni orða og orðmynda einnig um tíðni einstakra málfræðiformdeilda Þessar töflur gefa margvíslegar upplýsingar sem ekki lágu fyrir áður en veita manni nýja sýn á málkerfið Nokkrar þeirra eru sýndar hér á eftir

65 Tíðni og hlutfall orðflokka í ÍO

66 Tíðni og hlutföll orðflokka í OT

67 Tíðni og hlutfall kynja

68 Tíðni og hlutfall falla

69 Tíðni og hlutfall kyns, tölu, falls

70 Röð, tíðni og hlutfall beygingarmynda

71 Mörkun í beygingarkerfinu

72 Tíðni og hlutfall tíða, mynda og hátta

73 Tíð, persóna og textaflokkar

74 Tíðni einstakra persónuháttarmynda

75 Tíðni einstakra fallháttarmynda

76 Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild
Vormisseri 2009 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Beyging og orðmyndun – beygingarleg ferli Eiríkur Rögnvaldsson

77 Upplýsingar um orð í orðasafni
Hljóðfræðilegar upplýsingar framburður Beygingarlegar upplýsingar orðasafnsþættir s.s. kyn no., beyging so. Setningafræðilegar upplýsingar s.s. orðflokkur, fallstjórn sagna Merkingarlegar upplýsingar merking orðsins, valhömlur Annað sem þarf að læra sérstaklega

78 Orðasafnsmynd Málkerfið skiptist í tvo meginhluta: Orðasafnsmynd
orðasafn, þ.e. orðin sem við kunnum reglur um nýtingu þeirra Orðasafnsmynd sú grunnmynd sem geymd er í orðasafninu í henni þurfa að koma fram öll ófyrirsegjanleg hljóðeinkenni orðsins af henni á að vera hægt að leiða aðrar myndir orðsins með almennum reglum

79 Orðasafnsmynd og reglur
Þær reglur sem um er að ræða eru: beygingarreglur sem setja viðeigandi endingar á hljóðbeygingarreglur sem sjá um hljóðavíxl Við þurfum ekki að læra allar beygingar-myndir þeirra orða sem við kunnum ef þau beygjast eftir almennum reglum Stundum getur engin mynd fullnægt kröfunum þá verður að gera ráð fyrir fleiri orðasafnsmyndum

80 Eðli orðasafnsmyndar Orðasafnsmynd er þar að auki ómörkuð, en það hugtak getur m.a. merkt hlutlausust eðlilegust algengust einföldust auðlærðust Aðrar beygingarmyndir eru þá markaðar

81 Orðasafnsmyndir orðflokka
Orðasafnsmynd er mynd í hlutlausri stöðu mynd sem engum beygingarreglum (eða hljóðbeygingarreglum) hefur verið beitt á Orðasafnsmynd nafnorða nefnifall eintölu Orðasafnsmynd sagna nafnháttur Hver er orðasafnsmynd lýsingarorða?

82 Regluleiki í orðasafni
Ýmiss konar regluleiki er í orðaforðanum nafnorð af ákveðinni stofngerð fá venjulega ákveðna fleirtöluendingu tengsl eru oft milli kyns nafnorða og stofngerðar þeirra tengsl eru stundum milli kyns nafnorða og merkingarsviðs þeirra oft eru tengsl milli ákveðinna hljóðasambanda og merkingar

83 Orðasafnsreglur Orðasafnsreglur Orð sem samræmist orðasafnsreglu
(ómeðvitaðar) ályktanir sem við höfum dregið við samanburð orða sem við kunnum eiga sér oft undantekningar; lýsa tilhneigingu frekar en fastri og óbrigðulli reglu Orð sem samræmist orðasafnsreglu „kostar minna“ en orð sem brýtur gegn reglunni búast má við að það sé auðlærðara og stöðugra

84 Aðlögun að orðasafnsreglum
Breytingar á beygingu einstakra orða ganga oft í þá átt að fella þau að orðasafnsreglum Karlkynsnafnorð með „óþanið“ sérhljóð og eitt samhljóð í enda stofns fá –ir-fleirtölu vinur – vinir, salur – salir, munur – munir Ýmis orð hafa lagað sig að þessu: refur var áður refar í ft., nú refir; dalur var áður dalar í ft., nú dalir

85 Aðdráttarafl orðasafnsreglna
Líkur á að orð sem brýtur gegn orðasafns-reglu breyti beygingu sinni fyrir áhrif reglunnar fara einkum eftir því í hversu mörgum orðum reglan verkar í hversu háu hlutfalli orða af tiltekinni gerð reglan virkar hversu algengt orðið sem um er að ræða er

86 Undantekning frá orðasafnsreglum
En þegar engin regla er sýnileg? hestur, prestur fá –ar-fleirtölu: hestar, prestar gestur, brestur fá –ir-fleirtölu: gestir, brestir Annar hvor hópurinn er í samræmi við reglu sem verður að skilgreina út frá stærri flokki orða Hinn hópurinn verður þá undantekning þar sem búast má við breytingum

87 Málfræðilegar formdeildir
Málfræðileg formdeild formleg flokkun sem tekur til (nær) allra orða af ákveðnum flokki Mjög mismunandi eftir tungumálum sum mál hafa enga tölu til eru mál sem hafa tíðgreiningu í nafnorðum Formdeildin tala hafði þrjú gildi í fornmáli eintala – tvítala – fleirtala

88 Tegundir formdeilda Flestar formdeildir eru beygingarlegar
en einnig er talað um setningarlegar formdeildir Setningarleg formdeild reglubundin flokkun sýnd með ákveðnu setningafræðilegu sambandi þolmynd samsettar tíðir (framtíð, þáframtíð, núliðin/ þáliðin tíð, skildagatíðir) horf (vera að, vera búinn að)

89 Hlutverk og eðli formdeilda
Beygingarþættir hafa þrenns konar eðli eftir stöðu formdeildarinnar í málkerfinu Fast einkenni, fylgiþáttur orðasafnsþáttur (t.d. kyn no.) Breytilegt eftir merkingu grunnþáttur (t.d. tala no., tíð so.) Háð stöðu í setningu aðlögunarþáttur (t.d. fall no., pers., tala so.)

90 Mismunandi staða beygingarþátta
Orðasafnsþættir óbreytanlegir, fylgja orðinu í orðasafni hafa ekki merkingarlegt gildi Grunnþættir breytilegir, en óháðir öðrum orðum í setningu hafa merkingarlegt gildi Aðlögunarþættir ráðast af öðrum orðum í setningu hafa ekki (sjálfstætt) merkingarlegt gildi

91 Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild
Vormisseri 2009 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Málfræðilegar formdeildir í íslensku Eiríkur Rögnvaldsson

92 Mismunandi eðli reglna
H=hljóðkerfisreglur, B=hljóðbeygingarreglur H B Valda hljóðavíxlum Oft hljóðfræðilega óeðlilegar – + Oft óháðar hljóðfræðilegu umhverfi – + Stjórnast af beygingarþáttum – + Geta gegnt merkingarlegu hlutverki – +

93 Kenniföll og kennimyndir
Er beyging ófyrirsegjanleg þarf að læra beygingu hvers orðs í heild? Kenniföll – kennimyndir beygingarmyndir sem segja fyrir um aðrar Kenniföll segja stundum of lítið þgf. et. í sterkum karlkynsorðum Kenniföll segja oft of mikið veik beyging allra kynja, sterk beyging í hk.

94 Breytingar á beygingu Hvernig breytist beyging?
breytast einstök orð eða heilir flokkar? refar  refir, greinir  greinar skjöldu, fjörðu  skildi, firði Dæmi um hvort tveggja eru til Breyting á kvenkynsorðum sem enda á –ing drottningar  drottningu nýr beygingarflokkur? breyting á verksviði beygingarreglna?

95 Beygingarþættir Markað gildi formdeildar
er oft táknað með sérstöku myndani umfram ómarkað gildi Mismunandi gildi einstakra formdeilda má einkenna með beygingarþáttum Allir beygingarþættir eru tvígildir hafa annaðhvort gildið + eða –

96 Gildi formdeilda Í formdeild er reglubundinn formlegur munur
því hlýtur hver formdeild að hafa a.m.k. tvö gildi tíð greinist í nútíð og þátíð kyn í karlkyn, kvenkyn og hvorugkyn fall í nefnifall, þolfall, þágufall, eignarfall Gildi formdeildar virðast aldrei vera jafnvæg yfirleitt hefur eitt þeirra víðast notkunarsvið, er „hlutlausast“; ómarkað

97 Mörkuð og ómörkuð gildi
– er látið tákna ómarkað gildi beygingar-þáttar, + táknar þá markað gildi Markaða gildið er notað sem viðmiðun nútíð er þannig táknuð [– þátíð] Beygingarþættir innan hverrar formdeildar eru hafðir eins fáir og hægt er í formdeildum með tvö gildi dugir einn þáttur í formdeildum með þrjú gildi þarf tvo

98 Tilgangur þáttagreiningar
Tilgangur þáttagreiningar er þrenns konar að greina sundur mismunandi gildi formdeildar að skýra sameiginlega hegðun einstakra gilda að sýna hvaða gildi eru mörkuð gagnvart öðrum Við ákvörðun þáttamerkingar einstakra gilda formdeildar má miða við beygingarlega hegðun setningafræðilega hegðun

99 Þáttagreining og formdeildir
Þáttagreining skýrir betur en beygingar-flokkar hvað er auðlært í beygingu og hvað er á reiki og líklegt til að breytast Oft er þáttagreiningin einföld og ótvíræð í sumum tilvikum leikur þó vafi á innbyrðis afstöðu einstakra gilda Gera má ráð fyrir 8 beygingarformdeildum í íslensku og að auki tveimur setningafræðilegum

100 Formdeildir í íslensku
Formdeild fj. gildi persóna 3 1., 2., 3. tala 2 et., ft. kyn 3 kk., kvk., hk. fall 4 nf., þf., þgf., ef. ákveðni 2 óákv., ákv. stig 3 fst., mst., est. háttur 5 nh., fh. vh., bh., lh. tíð 2 nt., þt.

101 Persóna, tala, kyn Persóna: 1. persóna 2. persóna 3. persóna
Tala: eintala fleirtala ft – Kyn: hvorugkyn karlkyn kvenkyn kyn – kvk – –

102 Fall, ákveðni, stig Fall: nf. þf. þgf. ef.
aukafall – + + + orðstýrt fall – – + + eignarfall – – – + Ákveðni (lo.): sterk beyging veik beyging ákv – + Stig: frumstig miðstig efstastig stig – + + mst – + –

103 Háttur, tíð, mynd Háttur: nh. lh.þt. fh. vh. bh. Tíð: nútíð þátíð
persh – – + + + vh – – – + – (bh – – – – +) (lh – + – – –) Tíð: nútíð þátíð þt – + Mynd: gæti stundum talist beygingarformdeild

104 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Nafnorðabeyging, almenn atriði
Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild Vormisseri 2009 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Nafnorðabeyging, almenn atriði Eiríkur Rögnvaldsson

105 Formdeildir og mörkun - yfirlit
reglubundin og almenn formleg flokkun Ómarkað » „hlutlaust“, algengt, auðlært, einfalt ... Markað » „takmarkað“, sjaldgæft, torlært, flókið ... Gildi formdeilda má aðgreina með þáttum + táknar markað gildi, – táknar ómarkað gildi

106 Þættir og reglur - yfirlit
Þáttagreining a) aðgreining, b) tengsl, c) sameiginleg hegðun orðasafnsþættir, grunnþættir, ummyndanaþættir Orðasafnsregla Mynstur í hegðun orða með sömu einkenni Beygingarregla Lýsing á myndani tiltekinnar þáttasamsetningar Hljóðbeygingarregla lýsing á stofnbreytingu við tilteknar aðstæður

107 Karlkynsnafnorð Orðasafnsmyndir Beygingarmynstur sterkra karlkynsorða
#X-r# armur, mór, stóll, steinn, ís, her, himinn #X-i# hani, bóndi, nemandi, Dani #X-Ø# biskup Beygingarmynstur sterkra karlkynsorða -s, -ar (armur) -ar, -ir (vinur) -s, -ir (dalur) -ar, -ar (grautur) Þágufall hefur ýmist -i- eða ekki

108 Kvenkynsnafnorð Orðasafnsmyndir Beygingarmynstur sterkra kvenkynsorða
#X-Ø# nál, rós, lifur, bók, heiði, lygi, fylking #X-a# saga, lilja, kirkja, kona #X-r# brúður, æður Beygingarmynstur sterkra kvenkynsorða -ar -ir sól -ar -ar skál -ar -ur bók -ur -ur vík -Ø -ar lygi -Ø -ir keppni Sum orð hafa -u í þgf. (og þf.)

109 Hvorugkynsnafnorð Orðasafnsmyndir
#X-Ø# land, hús, kvæði, tré, hérað #X-a# auga, hjarta, þema Beygingarmynstur sterkra hvorugkynsorða -s -Ø hús, kvæði Beyging sterkra hvorugkynsorða er mjög fábreytt og einföld

110 Tengsl stofngerðar og beygingar
Margvísleg tengsl má finna milli stofn-gerðar og beygingar sterk karlkynsorð með óþanið sérhljóð + eitt samhljóð fá -ir-fleirtölu sterk karlkynsorð með óþanið sérhljóð + eitt samhljóð fá -ar-eignarfall sterk kvenkynsorð sem enda á -ík fá -ur-eignarfall

111 Mismunandi staða endinga
Endingar sama falls eru sjaldnast jafngildar yfirleitt er önnur (ein) miklu algengari sækir á (t.d. í beygingarbreytingum, nýyrðum og tökuorðum) á kostnað hinna(r) algengt er líka að börn alhæfi ákveðna endingu, velji hana á orð sem þau kunna ekki að beygja Ef ein og sama endingin sýnir öll þessi einkenni má gera hana öðrum æðri telja hana ómarkaða endingu í sínu falli

112 Beygingarupplýsingar í orðasafni
Í orðasafninu þarf engar upplýsingar um þessar ómörkuðu endingar, aðeins hinar Hugsum okkur að -ar sé ómörkuð ending í nf.ft. sterkra karlkynsorða við orðið hestur þurfa þá ekki í orðasafni að vera neinar upplýsingar um fleirtöluna við orðið gestur þarf aftur á móti að geyma þær upplýsingar að það fái -ir-fleirtölu

113 Markaðar beygingarreglur
Hliðstæður munur kemur fram í beygingar-reglunum reglan sem setur -ir-fleirtölu á orð þarf að hafa einum þætti fleira en reglan sem gerir grein fyrir hinni ómörkuðu -ar-fleirtölu Beyging orða eins og gestur er á einhvern hátt „erfiðari“ en beyging orðsins hestur og það kæmi þá fram bæði í orðasafninu og beygingarreglunni

114 Markaðar og ómarkaðar endingar
Helstu reglur um mörkun endinga nafnorða Kk.et.ef. -s ómarkað, -ar markað Kk.ft.nf. -ar ómarkað, -ir og -ur markað Kk.ft.þf. -a ómarkað, -i og -ur markað Kvk.et.þf.þgf. -Ø ómarkað, -u og -i markað Kvk.et.ef. -ar ómarkað, -ur markað Kvk.ft.nf./þf. -ir ómarkað ,-ar og -ur markað

115 Meginreglur í nafnorðabeygingu
Þgf.ft. allra kynja er -um Ef.ft. allra kynja er -a Nf. og þf.ft. eru alltaf eins í kvk. og hk. Í kk. er þf.ft. eins og nf. mínus -r (þó óbreytt ef nf. er -(u)r) Orðasafnsmynd segir fyrir um beygingu í kk.-orðum af gerðinni #X-i# í kvk.-orðum af gerðinni #X-a# í öllum hk.-orðum

116 Hljóðbeygingarvíxl i-hljóðvarp sést víða í nafnorðabeygingu
tengist oft við -(u)r-ft. bók - bækur, mörk - merkur, bóndi - bændur einnig í karlkynsorðum með -á- í stofni háttur - hættir, þráður -þræðir Víxl í beygingu orða eins og kökkur, köttur háð endingu kökkur - kökk - kekki - kakkar eða kökk - kökks

117 Hljóðbeygingarvíxl Víxl í beygingu sterkra kvenkynsorða
með -ö- (-u-) í nf. et. þökk - þakkar - þakkir mörk - markar/merkur - merkur/markir skipun - skipunar - skipanir -j- og -v-viðskeyti falla oft brott skel - skeljar, ber - berja, veggur - veggjar stöð - stöðvar, söngur - söngvar

118 Hljóðbeygingarvíxl Víxl í hvorugkynsorðum með -a- í stofni
barn - börn, land - lönd mastur - möstur, hérað - héruð -i eða -Ø í þgf. et. sterkra karlkynsorða: hestur - hesti, staður - stað; bátur - bát/báti -a eða -na í ef. ft. veikra kvenkynsorða: saga - sagna, flaska - flaskna; pera - pera, vara - vara

119 Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild
Vormisseri 2009 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Nafnorðabeyging – karlkyn, kvenkyn og hvorugkyn Eiríkur Rögnvaldsson

120 armur, dalur, vinur, grautur
Et. nf. arm-ur dal-ur vin-ur graut-ur þf. arm-Ø dal-Ø vin-Ø graut-Ø þgf. arm-i dal-Ø vin-i graut-Ø ef. arm-s dal-s vin-ar graut-ar Ft. nf. arm-ar dal-ir vin-ir graut-ar þf. arm-a dal-i vin-i graut-a þgf. örm-um döl-um vin-um graut-um ef. arm-a dal-a vin-a graut-a

121 mór, stóll, steinn, himinn
Et. nf. mó-r stól-l stein-n himin-n þf. mó-Ø stól-Ø stein-Ø himin-Ø þgf. mó-Ø stól-Ø stein-i himn-i ef. mó-s stól-s stein-s himin-s Ft. nf. mó-ar stól-ar stein-ar himn-ar þf. mó-a stól-a stein-a himn-a þgf. mó-um stól-um stein-um himn-um ef. mó-a stól-a stein-a himn-a

122 akur, hellir, söfnuður, höfundur
Et. nf. akur-Ø helli-r söfnuð-ur höfund-ur þf. akur-Ø helli-Ø söfnuð-Ø höfund-Ø þgf. akr-i helli-Ø söfnuð-i höfund-i ef. akur-s helli-s safnað-ar höfund-ar Ft. nf. akr-ar hell-ar söfnuð-ir höfund-ar þf. akr-a hell-a söfnuð-i höfund-a þgf. ökr-um hell-um söfnuð-um höfund-um ef. akr-a hell-a safnað-a höfund-a

123 bekkur, háttur, fjörður, köttur
Et. nf. bekk-ur hátt-ur fjörð-ur kött-ur þf. bekk-Ø hátt-Ø fjörð-Ø kött-Ø þgf. bekk-Ø hætt-i firð-i kett-i ef. bekkj-ar hátt-ar fjarð-ar katt-ar Ft. nf. bekk-ir hætt-ir firð-ir kett-ir þf. bekk-i hætt-i firð-i kett-i þgf. bekkj-um hátt-um fjörð-um kött-um ef. bekkj-a hátt-a fjarð-a katt-a

124 faðir, fótur, fingur, maður
Et. nf. faðir-Ø fót-ur fingur-Ø mað-ur þf. föður-Ø fót-Ø fingur-Ø mann-Ø þgf. föður-Ø fæt-i fingr-i mann-i ef. föður-Ø fót-ar fingur-s mann-s Ft. nf. feður-Ø fæt-ur fingur-Ø menn-Ø þf. feður-Ø fæt-ur fingur-Ø menn-Ø þgf. feðr-um fót-um fingr-um mönn-um ef. feðr-a fót-a fingr-a mann-a

125 biskup, sími, nemandi, Dani
Et. nf. biskup-Ø sím-i nemand-i Dan-i þf. biskup-Ø sím-a nemand-a Dan-a þgf. biskup-i sím-a nemand-a Dan-a ef. biskup-s sím-a nemand-a Dan-a Ft. nf. biskup-ar sím-ar nemend-ur Dan-ir þf. biskup-a sím-a nemend-ur Dan-i þgf. biskup-um sím-um nemend-um Dön-um ef. biskup-a sím-a nemend-a Dan-a

126 nál, lifur, stöð, fylking Et. nf. nál-Ø lifur-Ø stöð-Ø fylking-Ø
þf. nál-Ø lifur-Ø stöð-Ø fylking-u þgf. nál-Ø lifur-Ø stöð-Ø fylking-u ef. nál-ar lifr-ar stöðv-ar fylking-ar Ft. nf. nál-ar lifr-ar stöðv-ar fylking-ar þf. nál-ar lifr-ar stöðv-ar fylking-ar þgf. nál-um lifr-um stöðv-um fylking-um ef. nál-a lifr-a stöðv-a fylking-a

127 heiði, þökk, rós, verslun Et. nf. heiði-Ø þökk-Ø rós-Ø verslun-Ø
þgf. heiði-Ø þökk-Ø rós-Ø verslun-Ø ef. heið-ar þakk-ar rós-ar verslun-ar Ft. nf. heið-ar þakk-ir rós-ir verslan-ir þf. heið-ar þakk-ir rós-ir verslan-ir þgf. heið-um þökk-um rós-um verslun-um ef. heið-a þakk-a rós-a verslan-a

128 nögl, bók, mörk, vík Et. nf. nögl-Ø bók-Ø mörk-Ø vík-Ø
þgf. nögl-Ø bók-Ø mörk-Ø vík-Ø ef. nagl-ar bók-ar merk-ur vík-ur Ft. nf. negl-ur bæk-ur merk-ur vík-ur þf. negl-ur bæk-ur merk-ur vík-ur þgf. nögl-um bók-um mörk-um vík-um ef. nagl-a bók-a mark-a vík-a

129 tá, á, hönd, móðir Et. nf. tá-Ø á-Ø hönd-Ø móðir-Ø
þf. tá-Ø á-Ø hönd-Ø móður-Ø þgf. tá-Ø á-Ø hend-i móður-Ø ef. tá-ar á-r hand-ar móður-Ø Ft. nf. tæ-r á-r hend-ur mæður-Ø þf. tæ-r á-r hend-ur mæður-Ø þgf. tá-m á-m hönd-um mæðr-um ef. tá-a á-a hand-a mæðr-a

130 lygi, keppni, brúður, æður
Et. nf. lygi-Ø keppni-Ø brúð-ur æð-ur þf. lygi-Ø keppni-Ø brúð-i æð-i þgf. lygi-Ø keppni-Ø brúð-i æð-i ef. lygi-Ø keppni-Ø brúð-ar æð-ar Ft. nf. lyg-ar keppn-ir brúð-ir æð-ar þf. lyg-ar keppn-ir brúð-ir æð-ar þgf. lyg-um keppn-um brúð-um æð-um ef. lyg-a keppn-a brúð-a æð-a

131 saga, lilja, kirkja, kona Et. nf. sag-a lilj-a kirkj-a kon-a
þf. sög-u lilj-u kirkj-u kon-u þgf. sög-u lilj-u kirkj-u kon-u ef. sög-u lilj-u kirkj-u kon-u Ft. nf. sög-ur lilj-ur kirkj-ur kon-ur þf. sög-ur lilj-ur kirkj-ur kon-ur þgf. sög-um lilj-um kirkj-um kon-um ef. sag-n-a lilj-a kirk-n-a kven-n-a

132 land, kvæði, tré, hérað Et. nf. land-Ø kvæði-Ø tré-Ø hérað-Ø
þgf. land-i kvæði-Ø tré-Ø hérað-i ef. land-s kvæði-s tré-s hérað-s Ft. nf. lönd-Ø kvæði-Ø tré-Ø héruð-Ø þf. lönd-Ø kvæði-Ø tré-Ø héruð-Ø þgf. lönd-um kvæð-um trjá-m héruð-um ef. land-a kvæð-a trjá-a hérað-a

133 auga, hjarta, þema Et. nf. aug-a hjart-a þem-a þf. aug-a hjart-a þem-a
þgf. aug-a hjart-a þem-a ef. aug-a hjart-a þem-a Ft. nf. aug-u hjört-u þem-u þf. aug-u hjört-u þem-u þgf. aug-um hjört-um þem-um ef. aug-n-a hjart-n-a þem-a

134 Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild
Vormisseri 2009 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Lýsingarorðabeyging, greinir, fornöfn og töluorð Eiríkur Rögnvaldsson

135 falur Kk. Kvk. Hk. Et. nf. fal-ur föl-Ø fal-t þf. fal-an fal-a fal-t
þgf. föl-um fal-ri föl-u ef. fal-s fal-rar fal-s Ft. nf. fal-ir fal-ar föl-Ø þf. fal-a fal-ar föl-Ø þgf. föl-um föl-um föl-um ef. fal-ra fal-ra fal-ra

136 smár Kk. Kvk. Hk. Et. nf. smá-r smá-Ø smá-tt þf. smá-an smá-a smá-tt
þgf. smá-um smá-rri smá-u ef. smá-s smá-rrar smá-s Ft. nf. smá-ir smá-ar smá-Ø þf. smá-a smá-ar smá-Ø þgf. smá-um smá-um smá-um ef. smá-rra smá-rra smá-rra

137 gamall Kk. Kvk. Hk. Et. nf. gamal-l gömul-Ø gamal-t
þf. gaml-an gaml-a gamal-t þgf. göml-um gamal-li göml-u ef. gamal-s gamal-lar gamal-s Ft. nf. gaml-ir gaml-ar gömul-Ø þf. gaml-a gaml-ar gömul-Ø þgf. göml-um göml-um göml-um ef. gamal-la gamal-la gamal-la

138 lítill Kk. Kvk. Hk. Et. nf. lítil-l lítil-Ø líti-ð
þf. lítin-n litl-a líti-ð þgf. litl-um lítil-li litl-u ef. lítil-s lítil-lar lítil-s Ft. nf. litl-ir litl-ar lítil-Ø þf. litl-a litl-ar lítil-Ø þgf. litl-um litl-um litl-um ef. lítil-la lítil-la lítil-la

139 farinn Kk. Kvk. Hk. Et. nf. farin-n farin-Ø fari-ð
þf. farin-n farn-a fari-ð þgf. förn-um farin-ni förn-u ef. farin-s farin-nar farin-s Ft. nf. farn-ir farn-ar farin-Ø þf. farn-a farn-ar farin-Ø þgf. förn-um förn-um förn-um ef. farin-na farin-na farin-na

140 talinn Kk. Kvk. Hk. Et. nf. talin-n talin-Ø tali-ð
þf. talin-n tald-a tali-ð þgf. töld-um talin-ni töld-u ef. talin-s talin-nar talin-s Ft. nf. tald-ir tald-ar talin-Ø þf. tald-a tald-ar talin-Ø þgf. töld-um töld-um töld-um ef. talin-na talin-na talin-na

141 Veik beyging lýsingarorða
Kk. et. Kvk. et. Hk. et. Öll ft. Nf. góð-i góð-a góð-a góð-u Þf. góð-a góð-u góð-a góð-u Þgf. góð-a góð-u góð-a góð-u Ef. góð-a góð-u góð-a góð-u

142 hann, hún, það, sú, sá Kk. Kvk. Hk. Kvk. Kk.
Et. nf. hann hún það sú sá þf. hann hana það þá þann þgf. honum henni því þeirri þeim ef. hans hennar þess þeirrar þess Ft. nf. þeir þær þau þær þeir þf. þá þær þau þær þá þgf. þeim þeim þeim þeim þeim ef. þeirra þeirra þeirra þeirra þeirra

143 minn Kk. Kvk. Hk. Et. nf. min-n mín-Ø mi-tt þf. min-n mín-a mi-tt
þgf. mín-um min-ni mín-u ef. mín-s min-nar mín-s Ft. nf. mín-ir mín-ar mín-Ø þf. mín-a mín-ar mín-Ø þgf. mín-um mín-um mín-um ef. min-na min-na min-na

144 hver Kk. Kvk. Hk. Et. nf. hver-Ø hver-Ø hver-t/hva-ð
þf. hver-n hverj-a hver-t/hva-ð þgf. hverj-um hver-ri hverj-u ef. hver-s hver-rar hver-s Ft. nf. hverj-ir hverj-ar hver-Ø þf. hverj-a hverj-ar hver-Ø þgf. hverj-um hverj-um hverj-um ef. hver-ra hver-ra hver-ra

145 enginn Kk. Kvk. Hk. Et. nf. engin-n engin-Ø ekker-t
þf. eng-an eng-a ekker-t þgf. eng-um eng-ri eng-u ef. einski-s eng-rar einski-s Ft. nf. eng-ir eng-ar engin-Ø þf. eng-a eng-ar engin-Ø þgf. eng-um eng-um eng-um ef. eng-ra eng-ra eng-ra

146 annar Kk. Kvk. Hk. Et. nf. annar-Ø önnur-Ø anna-ð
þf. ann-an aðr-a anna-ð þgf. öðr-um annar-ri öðr-u ef. annar-s annar-rar annar-s Ft. nf. aðr-ir aðr-ar önnur-Ø þf. aðr-a aðr-ar önnur-Ø þgf. öðr-um öðr-um öðr-um ef. annar-ra annar-ra annar-ra

147 tveir, þrír Kk. Kvk. Hk. Kk. Kvk. Hk.
Nf. tveir tvær tvö þrír þrjár þrjú Þf. tvo tvær tvö þrjá þrjár þrjú Þgf. tveim tveim tveim þrem þrem þrem Ef. tveggja tveggja tveggja þriggja þriggja þriggja

148 Stigbreyting lýsingarorða
Fst. Mst. Est. gömul-Ø eld-r-i el-st-Ø stór-Ø stær-r-i stær-st-Ø falleg-Ø falleg-r-i falleg-ust-Ø rík-Ø rík-ar-i rík-ust-Ø

149 Stigbreyting atviksorða
Fst. Mst. Est. aftur aft-ar aft-ast lang-t leng-ra leng-st lengi leng-ur leng-st (norð-) norð-ar nyr-st beint bein-na bein-ast vel bet-ur be-st

150 Lýsingarorðabeyging - yfirlit
Sterk beyging lo. í frumstigi er regluleg gera má grein fyrir flestum tilbrigðum með hljóðbeygingar- og hljóðkerfisreglum Veik beyging frumstigs, beyging miðstigs og efsta stigs, er einföld og fyrirsegjanleg Beyging greinis er lýsingarorðabeyging brottfall i úr rót lýtur a.n.l. almennum reglum, en þó er það nokkuð sér á báti

151 Fornafnabeyging - yfirlit
Beyging pfn., afturb. fn. og áfn. er óregluleg þó sjást þar víða þættir úr lýsingarorðabeygingu ef vel er að gáð Önnur fornöfn og töluorð fá að mestu leyti lýsingarorðaendingar en sýna flest einhvern afbrigðileika í einstökum myndum og hafa sum tvímyndir sem gegna mismunandi hlutverkum

152 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Sagnbeyging
Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild Vormisseri 2009 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Sagnbeyging Eiríkur Rögnvaldsson

153 Sterkar og veikar sagnir
sterkar hafa hljóðskipti, veikar endingu Virkni sterkar eru lokaður flokkur, veikar opinn Regluleiki sterkar eru „óreglulegar“, veikar „reglulegar“ Flestar algengustu sagnir málsins eru sterkar komast upp með það vegna tíðni sinnar

154 Sundurgreining beygingarendinga
Beygingarendingar sagna eru flóknar tákna margar formdeildir tíð, hátt, tölu, persónu Á að greina endingarnar í myndön eða á að líta á hverja endingu sem eitt myndan? Þátíðarending veikra sagna er sér á báti auðvelt er að greina hana frá en hvað með aðrar endingar?

155 Beygingarreglur sagna
Hægt er að lýsa beygingunni sem reglum sem verka hver á eftir annarri: regla sem bætir við -ði í þátíð veikra sagna regla sem bætir við -i í viðtengingarhætti reglur sem bæta við fleirtöluendingu (oftast -u) ýmsar reglur sem bæta við persónuendingum Ómörkuð gildi bæta engum endingum við aðeins mörkuðu gildin gera það

156 Regluröðun í sagnbeygingu
Orðasafnsmynd #leita# eftir a) (þt.) #leita-ði# eftir b) (vh.) #leita-ði-i# eftir c) (ft.) #leitu-ði-i-u# eftir d) (2.p.) #leitu-ði-i-u-ð# Áherslulaust sérhljóð eyðist á undan öðru slíku því kemur hvorugt i-ið fram í endanlegri mynd Breytingin a  u er almenn hljóðkerfisregla

157 telja Et. Nt. fh. Nt. vh. Þt. fh. Þt. vh.
1.p. tel-Ø telj-i tald-i teld-i 2.p. tel-ur telj-ir tald-ir teld-ir 3.p. tel-ur telj-i tald-i teld-i Ft. 1.p. telj-um telj-um töld-um teld-um 2.p. telj-ið telj-ið töld-uð teld-uð 3.p. telj-a telj-i töld-u teld-u Bh. tel(du) Lh.þt. tal-in- Nh. telj-a

158 dæma Et. Nt. fh. Nt. vh. Þt. fh. Þt. vh.
1.p. dæm-i dæm-i dæm-di dæm-di 2.p. dæm-ir dæm-ir dæm-dir dæm-dir 3.p. dæm-ir dæm-i dæm-di dæm-di Ft. 1.p. dæm-um dæm-um dæm-dum dæm-dum 2.p. dæm-ið dæm-ið dæm-duð dæm-duð 3.p. dæm-a dæm-i dæm-du dæm-du Bh. dæm(du) Lh.þt. dæm-d- Nh. dæm-a

159 duga Et. Nt. fh. Nt. vh. Þt. fh. Þt. vh.
1.p. dug-i dug-i dug-ði dyg-ði 2.p. dug-ir dug-ir dug-ðir dyg-ðir 3.p. dug-ir dug-i dug-ði dyg-ði Ft. 1.p. dug-um dug-um dug-ðum dyg-ðum 2.p. dug-ið dug-ið dug-ðuð dyg-ðuð 3.p. dug-a dug-i dug-ðu dyg-ðu Bh. dug(ðu) Lh.þt. dug-að- Nh. dug-a

160 kalla Et. Nt. fh. Nt. vh. Þt. fh. Þt. vh.
1.p. kalla-Ø kall-i kalla-ði kalla-ði 2.p. kalla-r kall-ir kalla-ðir kalla-ðir 3.p. kalla-r kall-i kalla-ði kalla-ði Ft. 1.p. köll-um köll-um köllu-ðum köllu-ðum 2.p. kall-ið kall-ið köllu-ðuð köllu-ðuð 3.p. kall-a kall-i köllu-ðu köllu-ðu Bh. kalla(ðu) Lh.þt. kall-að- Nh. kalla-Ø

161 bíta Et. Nt. fh. Nt. vh. Þt. fh. Þt. vh. 1.p. bít-Ø bít-i beit-Ø bit-i
2.p. bít-ur bít-ir bei-st bit-ir 3.p. bít-ur bít-i beit-Ø bit-i Ft. 1.p. bít-um bít-um bit-um bit-um 2.p. bít-ið bít-ið bit-uð bit-uð 3.p. bít-a bít-i bit-u bit-u Bh. bít(tu) Lh.þt. bit-in- Nh. bít-a

162 bjóða Et. Nt. fh. Nt. vh. Þt. fh. Þt. vh.
1.p. býð-Ø bjóð-i bauð-Ø byð-i 2.p. býð-ur bjóð-ir bauð-st byð-ir 3.p. býð-ur bjóð-i bauð-Ø byð-i Ft. 1.p. bjóð-um bjóð-um buð-um byð-um 2.p. bjóð-ið bjóð-ið buð-uð byð-uð 3.p. bjóð-a bjóð-i buð-u byð-u Bh. bjód(du) Lh.þt. boð-in- Nh. bjóð-a

163 bresta Et. Nt. fh. Nt. vh. Þt. fh. Þt. vh.
1.p. brest-Ø brest-i brast-Ø bryst-i 2.p. brest-ur brest-ir brast -Ø bryst-ir 3.p. brest-ur brest-i brast-Ø bryst-i Ft. 1.p. brest-um brest-um brust-um bryst-um 2.p. brest-ið brest-ið brust-uð bryst-uð 3.p. brest-a brest-i brust-u bryst-u Bh. brest(u) Lh.þt. brost-in- Nh. brest-a

164 fara Et. Nt. fh. Nt. vh. Þt. fh. Þt. vh. 1.p. fer-Ø far-i fór-Ø fær-i
2.p. fer-ð far-ir fór-st fær-ir 3.p. fer-Ø far-i fór-Ø fær-i Ft. 1.p. för-um för-um fór-um fær-um 2.p. far-ið far-ið fór-uð fær-uð 3.p. far-a far-i fór-u fær-u Bh. far(ðu) Lh.þt. far-in- Nh. far-a

165 Hljóðskiptaraðir í ei i i (bíta beit bitum bitið) (32)
jó au u o (bjóða bauð buðum boðið) (34) e a u o (bresta brast brustum brostið) (24) e a á o (bera bar bárum borið) (3) e a á e (gefa gaf gáfum gefið) (8) e ó ó a (hefja hóf hófum hafið) (3) a ó ó e (taka tók tókum tekið) (4) a ó ó a (fara fór fórum farið) (10)

166 Hljóðskiptaraðir á é é á (gráta grét grétum grátið) (4)
já ( e) a u o (skjálfa (nt. skelf) skalf skulfum skolfið) (4) i a u u (binda batt bundum bundið) (5) i a u u (vinna vann unnum unnið) (4) ö (e) ö u o (hrökkva (nt. hrekk) hrökk hrukkum hrokkið) (3) au jó u au (ausa jós (j)usum ausið) (3)

167 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Vélræn málfræðigreining
Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild Vormisseri 2009 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Vélræn málfræðigreining Eiríkur Rögnvaldsson

168 Orðflokkagreining Hefðbundin íslensk orðflokkagreining: Fallorð
10 orðflokkar sem skiptast í þrjá meginflokka: Fallorð nafnorð, lýsingarorð, fornöfn, töluorð, greinir Sagnorð Smáorð forsetningar, atviksorð, samtengingar, upphrópanir, nafnháttarmerki

169 Markaskrá Markaskrá/markamengi (e. tagset)
þau mörk (greiningarstrengir) sem sett eru á orðin Ný markaskrá var þróuð í Íslenskri orðtíðnibók 621 mark (greiningarstrengur) kemur þar fyrir en allt að 700 eru hugsanleg Byggist að mestu á hefðbundinni greiningu forsetningar, upphrópanir og nafnháttarmerki þó felld undir atviksorð Fyrsti stafur í marki táknar orðflokk

170 Nafnorð og lýsingarorð

171 Fornöfn og greinir

172 Sagnir

173 Atviksorð, samtengingar o.fl.

174 Úr grunni Íslenskrar orðtíðnibókar
f p k e n     hann    hann s f g 3 e þ átti       eiga n h e o       afmæli     afmæli a o           í  í n k e o       dag        dagur c             og         og n k e n g     hvolpurinn  hvolpur n k e n - m   Vaskur     Vaskur s f g 3 e þ   var        vera n v e n       afmælisgjöf afmælisgjöf

175 Er vélræn greining hugsanleg?
Vélræn málfræðigreining er nauðsynleg í talkennslum (greiningu tals) tölvutali (t.d. varðandi áherslu) málfræðileiðréttingu stafsetningarleiðréttingu vélrænum þýðingum upplýsingaheimt (leit á netinu o.fl.) sjálfvirkri gerð útdrátta

176 Dæmi: Takmarkanir villuleitarforrita
Venjuleg ritvilluleitarforrit finna dæmigerðar beygingar-/orðmyndunar-/orðmyndavillur annarar, þáttaka, æfintýri prent-/ásláttarvillur sme (< sem), atur (< aftur), hannn (< hann) Þau finna ekki prent-/ásláttarvillur sem falla saman við orð farm (< fram), maður (< maur)

177 Réttar myndir á röngum stað
Villuleitarforrit finna ekki heldur raunverulegar stafsetningarvillur þar sem menn rugla saman samhljóma orðum nota rétt ritað orð á röngum stað í setningu það er kominn morgun > morgunn ég hitti Kristinn > Kristin hann er farin > farinn hér sker umhverfið úr um rithátt

178 Dæmigerðar stafsetningarvillur
Slíkar villur eru mjög algengar í íslensku ekki síst n-villur Nemendur á 1. ári í íslensku áttu að skrifa: Morgunninn leið án þess að ský drægi upp á himininn. 41 tók prófið 29 skrifuðu morguninn í stað morgunninn 2 skrifuðu himinninn í stað himininn

179 Markarar Markari (e. PoS tagger)
forrit sem greinir texta málfræðilega Markarinn vinnur með málfræðigreint orðasafn les orð flettir því upp í orðasafni sínu skrifar málfræðilega greiningu inn í textann les næsta orð o.s.frv.

180 Margræðni orðmynda En ekki eru allar orðmyndir ótvíræðar
þótt í sé ótvírætt orð er á það ekki: á fs. á so. 1./3. pers. et. nt. fh. gm. (eiga) á no. kvk. et. nf./þf./þgf. (á) á no. kvk. et. þf./þgf. (ær) þótt fóruð sé ótvírætt orð er fórum það ekki: fórum so. 1. pers. ft. þt. fh. gm. (fara) fórum no. kvk. ft. þgf. (fórur)

181 Margræðni í Íslenskri orðtíðnibók
15,9% orðmynda margræðar ótvíræð níu mörk tvö mörk tíu mörk þrjú mörk ellefu mörk fjögur mörk tólf mörk fimm mörk þrettán mörk sex mörk fjórtán mörk sjö mörk fimmtán mörk 4 átta mörk sextán mörk

182 Greiningaraðferðir markara
Markarar skoða samhengi og orðaröð til að reyna að greiða úr margræðni Forsetning kemur sjaldan næst á undan sögn því er líklegt að orðið fórum sé fremur nafnorð en sögn í sambandinu í fórum mínum Eignarfornafn sambeygist undanfarandi no. í sambandinu hesta þinna er þinna ótvírætt eignarfall og þannig sést að hesta er ef. en ekki þf.

183 Þjálfunarsafn og prófunarsafn
Þjálfunarsafn (e. training corpus) texti sem hefur verið greindur í höndunum eftir sama kerfi og vélræna greiningin notar Þetta nýtist við gerð markara til að átta sig á mynstrum í textanum til að sjá tíðni mismunandi greininga sömu mynda Rétt greint prófunarsafn (e. test corpus) er nauðsynlegt til að meta gæði reglusafnsins

184 Uppbygging þjálfunarsafns
Gott þjálfunarsafn er nauðsynlegt uppbygging þess fer venjulega fram í þrepum Lítill hluti textasafns markaður handvirkt markari þjálfaður á þeim hluta Stærri hluti safnsins markaður á vélrænan hátt niðurstöður leiðréttar og markari þjálfaður aftur Endurtekið nokkrum sinnum þar til viðunandi nákvæmni er náð

185 Vélræn mörkun íslensku
Besti árangur í mörkun íslensku er 92,51% þá er miðað við að öll greiningaratriði séu rétt oftast eru þó flest atriði rétt en bara eitt rangt t.d. rangt fall eða rangur háttur IceTagger er markari fyrir íslensku smíðaður af Hrafni Loftssyni lektor í HR hægt er að prófa markarann á netinu

186 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Yfirlit
Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild Vormisseri 2009 Íslensk beygingar- og orðmyndunarfræði Yfirlit Eiríkur Rögnvaldsson

187 Meginatriði um orðmyndun
Grunnorð, afleidd orð, samsett orð Virk og lærð orðmyndun Helstu forskeyti og viðskeyti hlutverk þeirra og hegðun Tegundir samsettra orða stofn-, eignarfalls-, bandstafssamsetning Mismunandi tengsl samsetningarliða formleg og merkingarleg

188 Meginatriði nafnorðabeygingar
Formdeildir eins og kyn, tala, fall hafa mismunandi stöðu eftir orðflokkum Formdeildir nafnorða: kyn, tala, fall alltaf sameiginlegur fulltrúi Opnir flokkar sterk (-s, -ar) og veik kk.-orð, veik kvk., sterk hk. Ýmiss konar tilhneigingar (orðasafnsreglur) má finna í nafnorðabeygingu

189 Meginatriði lýsingarorðabeygingar
Formdeildir lýsingarorða kyn, tala, fall, stig, ákveðni (sterk og veik b.) Fornöfn, töluorð og greinir hafa í meginatriðum lýsingarorðabeygingu Nafnorðabeygingu og lýsingarorðabeygingu svipar á margan hátt saman

190 Meginatriði sagnbeygingar
Formdeildir sagna: tíð, háttur, tala, persóna e.t.v. aðgreind myndön Sterkar sagnir: lokaður flokkur, hljóðskipti Veikar sagnir: opinn flokkur, þátíðarending -a er ýmist nafnháttarending eða viðskeyti viðskeyti í nýjum sögnum Aðgreining beygingarmynda er minni eftir því sem fleiri gildi eru mörkuð

191 Myndön og myndangreining
Tvíeðli myndansins: formleg og merkingarleg eining Minnsta merkingarbær eining málsins? Formleg og merkingarleg skil misjafnlega augljós Myndangreining á sögulegum eða samtímalegum forsendum Minnsta eining í formlegri greiningu Myndangreining í yfirborðsgerð eða baklægri gerð

192 Íslensk orðmyndun Tengsl orðliða — tvígreining
Grunnorð, afleidd orð, samsett orð Virk og lærð orðmyndun Helstu forskeyti og viðskeyti — hlutverk þeirra og hegðun Stofnsamsetning, eignarfallssamsetning, bandstafssamsetning Formleg og merkingarleg tengsl samsetningarliða

193 Beygingarformdeildir og mörkun
Formdeild: Reglubundin og almenn formleg flokkun Ómarkað ≈ „hlutlaust“, algengt, auðlært, einfalt ... Markað ≈ „takmarkað“, sjaldgæfara, torlærðara, flóknara ... Gildi einstakra formdeilda má aðgreina með tvígildum þáttum + táknar markað gildi, – táknar ómarkað gildi Þáttagreining: a) aðgreining, b) tengsl, c) sameiginleg hegðun Orðasafnsþættir, grunnþættir, aðlögunarþættir Orðasafnsregla: Mynstur í hegðun orða með sameiginleg einkenni Beygingarregla: Lýsing á beygingarmyndani tiltekinnar þáttasamsetningar Hljóðbeygingarregla: Lýsing á stofnbreytingu við tilteknar aðstæður

194 Beyging Formdeildir eins og kyn, tala, fall hafa mismunandi stöðu eftir orðflokkum Formdeildir nafnorða: kyn, tala, fall; alltaf sameiginlegur fulltrúi Opnir flokkar: sterk (ef. -s, ft. -ar) og veik kk-orð, veik kvk., sterk hk. Í karlkynsorðum er -ir-fleirtala mörkuð, í kvenkynsorðum -ar-fleirtala Ýmiss konar tilhneigingar (orðasafnsreglur) má finna í nafnorðabeygingu Formdeildir lýsingarorða: kyn, tala, fall, stig, ákveðni (sterk og veik beyg.) Fornöfn, töluorð og greinir hafa í meginatriðum lýsingarorðabeygingu Margvísleg líkindi eru með nafnorðabeygingu og lýsingarorðabeygingu Formdeildir sagna: tíð, háttur, tala, persóna; e.t.v. aðgreind myndön Sterkar sagnir: lokaður flokkur, hljóðskipti; veikar sagnir: þátíðarending -a í nh. er ýmist nafnháttarending eða viðskeyti; viðskeyti í nýjum sögnum Aðgreining er þeim mun minni sem fleiri gildi eru mörkuð