Eg er redd deg. Er du redd meg

Presentasjon om: "Eg er redd deg. Er du redd meg"— Utskrift av presentasjonen:

1 Eg er redd deg. Er du redd meg
Eg er redd deg. Er du redd meg? Frå ytre til indre språklege fiendar – og tilbake igjen Gunnstein Akselberg Gyldendals norskseminar Gardermoen Fredag 13. mars 2015 Scandic Airport Hotell

2 ”Me veit det, men me liga det ikkje”
Finn Erik Vinje har sagt at østfolddialekten er det styggaste talemålet i Noreg Folk på Austlandet meiner at talemålet i Telemark og Hardanger er fint, men derimot meiner dei at talemålet på Toten er bondsk og lite danna Vestlendingar synest at talemålet på Sørlandet er koseleg, medan inntrøndersk er heilt uforståeleg

3 ”Me veit det, men me liga det ikkje”
Nynorskingane har i alle år vore redde anbeheitelse-ord ankomme, anbefale, bekrefte, beskylde, kjærlighet, leilighet, forelskelse og renselse Men nynorsken har derimot vore open som ein sil for latinismar og romanismar reformasjon, intensjon, fabrikere, departement, institusjon, insulær, hypotese

4 ”Me veit det, men me liga det ikkje”
Fryktar vi den språklege naboen vår? Er det slik at dei gresk-, italiensk- eller franskspråklege elskarane er meir ettertrakta enn dei språklege elskarane frå Toten og Østfold, Danmark og Tyskland? Er det språkleg nære meir skremande og trugande enn det språkleg eksotiske?

5 Norvagisering Norvagisering (tilpassing)(1995/1996) breikdans
seif, safe sjampanje/champagne sjarter/charter sjåk/choke

6 Norvagisering Norvagisering (tilpassing)(1995/1996) skup, scoop
streit, streight sørvis, service taime, time utputt, output utsidar, outsider

7 Norvagisering Norvagisering (tilpassing)(1995/1996) fait < fight
feide < fade finisj < finish gaid < guide hedde < heade innputt < input keitering < catering klinsj < clinch

8 Norvagisering Norvagisering (tilpassing) (2000) fasinere, fascinere
jett, jet pirse, pierse res, race seilonar, ceylonar seleber, celeber sellofan, cellofan

9 Norvagisering Norvagisering (tilpassing)(1984) kløtsj, clutch
kollasje, collage kråle mannekeng nugat, nougat sjanger, genre

10 Norvagisering Norvagisering (tilpassing)(1907) bronse buljong dusj
fasade føljetong influensa jalusi

11 Norvagisering Norvagisering (tilpassing)(1917) absolutt aksept
ammunisjon brosjyre drosje estetisk farse

12 Norvagisering Ortografi før 1863 affaire (affære) alliance (allianse)
annonce (annonse) balance (balanse) bureau (byrå) cencor (sensor) centrum (sentrum) ceremonie (seremonie)

13 Norvagisering Ortografi før 1863 certificat (sertifikat)
chaffeur (sjåfør) chamælon (kamelon) chance (sjanse) charakteer (karakter) charme (sjarme) check (sjekk)

14 Norvagisering Ortografi før 1863 chef (sjef) chocolade (sjokolade)
cigar (sigar) citat (sitat) civil (sivil) communicere (kommunisere) diccission (avgjerd) douche (dusj)

15 Norsk avløysing Avløysarord: kollisjonspute (airbag)
snøbrett/snøfjøl (snowboard) tangentfjøl (keyboard) minnepinne (memory stick) støtteark (handout)

16 Norsk avløysing Avløysarord: søppelpost (spam) prat (chat)
maskinvare (hardware) programvare (software) punktum (dot) skråstrek (slash) tenar (server) Verdsveven (World Wide Web)

17 Norske importord i nydansk
Niels Åge Nielsen 1983: Norske indslag i nydansk. I. Dansk over for norsk sprog ca. 1700–1950. Aarhus Universitet: Nordisk institut. Niels Åge Nielsen 1984: Norske indslag i nydansk. II. Liste over lånord fra Norge ca. 1700–1950. Aarhus Universitet: Nordisk institut.

18 Norske importord i nydansk
tolmod ludfisk halling gaupe ørske åklæde ekre ymt

19 Norske importord i nydansk
stril stenrøs stev spøte vb. staur fjøs stabbur staup sparkstøtting sneskavl

20 Norske importord i nydansk
mål målgransker morsk multe myr myse mægre vb. mark (makk) mehank mistag

21 Norske importord i nydansk
laft lagmand kærring kødkage kramkar krangle krækling kve kveke kongle

22 Norske importord i nydansk
kjern klipfisk klore jonsoknat høve kveldsbil kvernkald fossekal juling jøkel

23 Norske importord i nydansk
hæsje s./vb hardangerfele hejs gut grænd graut blødkage gjæte gjæterjente

24 Eksempel på tradisjonell norsk setning
"Skredderen tenkte at trøya passet fortreffelig, men kunden klaget og mente at plagget var kort og tøyet simpelt og grovt!" (Hødnebø 1971:41). at , og at var "

25 Lågtyske importord i norsk
angst m. – mlt. angest, anxt arbeid n. – mlt. arbe(i)t bukse f.– mlt. buxe frykt f. – mlt. vruchte gaffel m. – mlt. gaffele

26 Lågtyske importord i norsk
prata vb. – mlt. praten prenta vb. – mlt prenten reiskap m. – mlt. redtschap slaktar m. – mlt. slachter spikar m. – mlt. spiker

27 Lågtyske importord i norsk
språk n. – mlt. sprake tallerken m. – mlt. tallorken tanke m. – mlt. danke taske f. – norr. taska, mlt. tasche trøye f. – norr. treyja, mlt. troie vilkår n. – mlt. wilkor

28 Lågtyske importord i norsk
Lavtysk Nedertysk Niederdeutsch

29 Lågtyske importord i norsk
Sentrale byar med Kontor Lübeck Brügge London Novgorod Bergen (Det hanseatiske kontor på Bryggen)

30 Lågtyske importord i norsk
Overvintring 1248/49 Velmaktstid 1500/1600 Avvikling midten av 1800-talet

31 Nokre høgtyske importord
gebursdag ernære geberde erobre gehør erindre gemytt billig gespenst hemme erfare flause erkjenne flink erklære plutseleg

32 Purisme Sterk nynorsktradisjon vs dansk og tysk
”Gamalpurisme” (jfr, Sneedorf) ”Nynorskpurisme” (jfr. Aasen) ”Bokmålspurisme” (jfr. Knudsen) ”Nypurisme”

33 Samanfall av palatale frikativar
skeggr skjegg skegla skjegle skip skip skeifr skeiv skel skjell skera skjere skeyta skjøte ski∂ ski skina skinne skipta skifte

34 Samanfall av palatale frikativar
kelda kilde kemba kjemme kenna kjenne keppr kjepp kerling kjerring kerra kjerre, vogn kerti vokslys

35 Samanfall av palatale frikativar
ketill kjele keyra kjøre kinn kinn kirkja kirke kista kiste

36 Språklege styringsorgan
Språklege akademi (Accademia della Crusca 1585, L’Académie Francaise 1635, Svenska Akademien 1786) Nasjonale ordbøker (S. Johnson: A Dictionary of the English Language 1755, N. Webster: An American Dictionary of the English language) Språknemnder (Norsk språkråd) Private organisasjonar (Riksmålsforbundet)

37 Staleg og privat språkregulering
1770-åra dansk-norsk departemental forordring om rettskriving Frå 1830-åra Ivar Aasen og Knud Knudesen 1862 departementalt påbod om rettskriving 1900-talet rettskrivingsreformer Førebudde gjennom språkdebatt og -strid Rettskrivingsnemnder (ad hoc-organ) 1952 Norsk språknemnd 1972 Norsk språkråd

38 Frå tradisjonelt til radikalt skriftspråk 1900-1945
Frå Landsmaal og Rigsmaal (NN og BM) Mot samnorsk 1901 (LM), 1907 (RM), 1910 (LM), 1917 (LM/RM) og 1938 (BM/NN) Nazi-intermesso

39 Frå samnorsk til språkkløyving 1945-i dag
Reaksjon på tilnærmingspolitikken Samnorskpolitikken erklært død Reforma av 1958 Reforma av 1981 Oppheving av tilnærmingsparagrafen 2002 Sideformene forsvinn i BM 2005/NN 2012

40 Skriftspråkutvikling 1900 til 2009
Frå dansk til norsk Frå ”skriftspråkleg” til ”talespråkleg” norsk Frå NN og BM til samnorsk Til konsolidering av NN og BM Til vern av nasjonalspråket

41 Skriftspråkleg utvikling 1900 - 2009
Frå eksternt orientert nasjonalt perspektiv Til internt orientert sosialt og kulturelt perspektiv Til vern mot ytre press

42 Nordiske språkmeldingar, verneplanar
”Mål i mun. Förslag på en plan för svenska språket” (2002) ”Sprog på spil. Et udspil til en dansk sprogpolitik” (2003) Bästa språket – en samlad svensk språkpolitik (2005) (regjeringsproposisjon til Riksdagen) ”Sprog til tiden. Rapport fra sprogudvalget” (2008)

43 Nordiske språkmeldingar, verneplanar
”Deklarasjon om nordisk språkpolitikk” (2006) Forslag til svensk språklov (2008) Svensk lovvedtak i Riksdagen 20. mai 2009 Svensk språklov iverksett frå 1. juli 2009

44 Strategimål og utvikling mot nasjonale språklover
”Norsk i hundre!” (2005): Opptatt av presset frå engelsk, norsk skal vera det offisielle norske språket, vi må få ei norsk språklov. ”Mål og meining” (2008): Framlegg til ny sektorovergripande språkpolitikk som skal sikra norsk som eit fullverdig, samfunnberande språk i Noreg.

45 Strategimål og utvikling mot nasjonale språklover
”Mål i mun” (2002): Foreslår utarbeiding av svensk språklov, vern av svensk språk og sikra svensk som hovudspråk i Sverige. ”Sprog på spil” (2003): Tek opp spørsmålet det offenlege og den einskilde har for å ta vare på og dyrka den danske språket. ”Det personlige medansvar, hver enkelt har for sprog, sprogbrug og sprogudvikling”.

46 Strategimål og utvikling mot nasjonale språklover
”Sprog til tiden” (2008): Vurdera behovet for språkleg lovgjeving i Danmark, komitéen oppnemnd etter forslag frå Dansk folkeparti (2006) (som ville ha lovregulering), ulike forslag til til tiltak – ikkje behov for lovregulering

47 Strategimål og utvikling mot nasjonale språklover
Forslag til svensk språklov 2008: Bakgrunn i tilrådingane i Mål i mun (2002), rammelov som sikrar språklege rettar og plikter, svensk er hovudspråk, svensk terminologi, minoritetsspråk skal vernast, teiknspråk, svensk som Sveriges offisielle internasjonale språk Svensk språklov vedtatt 2009

48 Ytre språkpress og europeisk inspirasjon
Islandsk purisme Fransk purisme og språklov Polsk purisme og språklov

49 Ytre språkpress og europeisk inspirasjon
Fransk språklov Verna fransk mot engelsk. Omfattande oversikt over ord som det offisielle Frankrike skal følgja. I tillegg til oversikt over ueigna og uønskte ord i fransk. Polsk språklov: Verna polsk språk, hindra at polsk blir vulgarisert, fremja korrekt og sober språkbruk. Brot på den polske språklova blir straffa med bøter.

50 Ytre fiendar –>Indre fiendar –> Ytre fiendar
Norsk språkhistorie 1800 – i dag: Ein vekslande intern og ekstern puristisk historie Love and hate Ytre fiendar –>Indre fiendar –> Ytre fiendar