Orðabækur, handbækur og gagnasöfn

Orðabækur, handbækur og gagnasöfn
© Eiríkur Rögnvaldsson, september 2012 1

Íslensk orðabók Íslensk orðabók Ritstj. Mörður Árnason. Mál og menning, Reykjavík. [1. útg. 1963, Íslenzk orðabók handa skólum og almenningi, ritstj. Árni Böðvarsson]

Íslensk samheitaorðabók
Íslensk samheitaorða-bók Ritstj. Svavar Sigmundsson. Styrktarsjóður Þórbergs Þórðarsonar og Margrétar Jónsdóttur, Háskóla Íslands, Reykjavík. [1. útg ]

Stafsetningarorðabókin
Stafsetningarorðabókin Ritstj. Dóra Hafsteinsdóttir. JPV, Reykjavík.

Handbók um íslensku Handbók um íslensku Ritstj. Jóhannes Bjarni Sigtryggsson. JPV, Reykjavík.

Stóra orðabókin um íslenska málnotkun
Jón Hilmar Jónsson Stóra orðabókin um íslenska málnotkun. Mál og menning, Reykjavík.

Beygingarlýsing íslensks nútímamáls
Beygingarlýsing íslensks nútímamáls Ritstj. Kristín Bjarnadóttir. Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, Reykjavík.

Mörkuð íslensk málheild
Mörkuð íslensk málheild Ritstj. Sigrún Helgadóttir. Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, Reykjavík.

ÍSLEX ÍSLEX Ritstj. Þórdís Úlfarsdóttir o.fl. Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, Reykjavík.

Orðabanki Íslenskrar málstöðvar
Orðabanki Íslenskrar málstöðvar. Ritstj. Ágústa Þorbergsdóttir. Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, Reykjavík.

Íslenskt orðanet Jón Hilmar Jónsson og Þórdís Úlfarsdóttir. Íslenskt orðanet. Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, Reykjavík.

Ritmálssafn Orðabókarinnar
Ritmálssafn Orðabókar Háskólans. Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, Reykjavík.

Málföng Málföng fyrir íslensku. Máltæknisetur, Reykjavík.

Mergur málsins Jón G. Friðjónsson Mergur málsins. Íslensk orðatiltæki. Uppruni, saga og notkun. Mál og menning, Reykjavík. [1. útg ]

Íslensk orðsifjabók Ásgeir Blöndal Magnússon Íslensk orðsifjabók. [3. prentun 2008.] Orðabók Háskólans, Reykjavík.

Íslensk orðtíðnibók Jörgen Pind (ritstj.), Friðrik Magnússon og Stefán Briem Íslensk orðtíðnibók. Orðabók Háskólans, Reykjavík.

Íslenskt orðtakasafn Halldór Halldórsson Íslenzkt orð-takasafn I-II. 3. útg. aukin. Almenna bókafélagið, Reykjavík. [1. útg ] (Íslenzk þjóðfræði.)

Íslenskt málsháttasafn
Bjarni Vilhjálmsson og Óskar Halldórsson Íslenzkir máls-hættir. Almenna bókafélagið, Reykjavík. (Íslenzk þjóðfræði.)

Handbók um málfræði Höskuldur Þráinsson Handbók um málfræði. Námsgagna-stofnun, Reykjavík.

Íslenskt málfar Árni Böðvarsson Íslenskt málfar. Almenna bókafélagið, Reykjavík. (Íslensk þjóðfræði.)

Handbók um málfar í talmiðlum
Ari Páll Kristinsson Handbók um málfar í talmiðlum. Málvísindastofnun Háskóla Íslands, Reykjavík.

Nöfn Íslendinga Guðrún Kvaran Nöfn Íslendinga. Forlagið, Reykjavík. [1. útg. 1991, höf. Guðrún Kvaran og Sigurður Jónsson frá Arnarvatni.]

Orðabók Blöndals Sigfús Blöndal Íslensk-dönsk orðabók. Reykjavík. [Ljóspr og Viðbætir 1963; ritstj. Halldór Halldórs-son og Jakob Benedikts-son. Íslenzk-danskur orðabókarsjóður, Reykjavík.]

Orðabók Fritzners Johan Fritzner Ordbog over det gamle norske sprog. 2. útg. Universitets-forlaget, Oslo. [Ljóspr og útg Viðbótarbindi með leiðréttingum og viðaukum útg ]

Orðabók Cleasby-Vigfússonar
Richard Cleasby og Guðbrandur Vigfússon An Icelandic-English Dictionary. 2. útg. The Clarendon Press, Oxford. [1. útg ]

Lexicon poeticum Sveinbjörn Egilsson Lexicon poeticum antiquæ linguæ septen-trionalis. Útg. Finnur Jónsson. Det kongelige nordiske Oldskriftsel-skab, Kaupmannahöfn. [Endurútg. 1931, ljóspr útg. á latínu ]

Orðabók Árnanefndar Ordbog over det norrøne prosasprog. A Dictionary of Old Norse Prose [í vinnslu.] Den Arnamagnæanske kommission, Kaupmannahöfn.

Gagnfræðakver handa háskólanemum
Friðrik H. Jónsson og Sigurður J. Grétarsson Gagnfræðakver handa háskólanemum. 4. útg. Háskólaútgáfan, Reykjavík. [1. útg ]

Handbók um ritun og frágang
Ingibjörg Axelsdóttir og Þórunn Blöndal Handbók um ritun og frágang. 10. útg. Mál og menning, Reykjavík. [1. útg ]

Hagnýt skrif Gísli Skúlason Hagnýt skrif. Kennslubók í ritun. 2. útg. Mál og menning, Reykjavík. [1. útg ]

Lykill að stafsetningu og greinarmerkjum
Baldur Sigurðsson og Steingrímur Þórðarson Lykill að stafsetningu og greinarmerkjum. Mál og menning, Reykjavík.

Íslenskt mál og íslensk málstefna

Upphaf íslensks máls Hvenær varð íslenska til sem sérstakt mál?
daginn sem öndvegissúlur Ingólfs bar að landi? þegar Íslendingur og Norðmaður lentu fyrst í vanda með að skilja hvor annan? þegar tiltekinn formlegur munur var kominn upp milli íslensku og norsku? Mál er ekki hægt að skilgreina málfræðilega einnig verður að líta til félagslegra þátta munur á máli og mállýsku er oft óljós Hvenær verður íslenska til? Það er í sjálfu sér skilgreiningaratriði; við getum þess vegna sagt að íslenska hafi orðið til daginn sem öndvegissúlur Ingólfs bar að landi í Reykjavík. Við gætum líka sagt að íslenska hafi orðið til daginn sem Íslendingur og Norðmaður lentu í fyrsta skipti í vandræðum með að skilja hvor annan. Við gætum líka reynt að koma okkur upp einhverjum viðmiðum, og sagt að þegar tiltekinn munur er orðinn á framburði, beygingum og setningagerð, sé íslenska orðin sjálfstætt mál. Allar þessar viðmiðanir ganga samt framhjá því meginatriði málsins, að fyrirbærið mál er ekki hægt að skilgreina eingöngu málfræðilega; það verður ekki síður að taka tillit til félagslegra þátta (stundum er sagt að tungumál sé 'mállýska sem hefur her'. Á Norðurlöndum, einkum í Noregi, er mjög mikill mállýskumunur; samt tölum við um norsku sem eitt mál. Það er víða lítill munur á þeirri norsku sem töluð er við sænsku landamærin og sænskunni sem töluð er hinum megin; miklu minni munur en á þessari sömu norsku og norskunni víða annars staðar í Noregi. Samt sem áður er í fyrra tilvikinu talað um tvö mál, en í því síðara um eitt og hið sama. Það þarf ekki mikla skarpskyggni til að sjá að þarna eru það ytri aðstæður sem ráða skiptingunni, þ.e. sú tilviljun að landamærin eru þar sem þau eru.

Skyldleiki tungumála Á 13. öld er kominn upp verulegur munur á því máli sem talað er á Íslandi og í Noregi upp úr því dregur úr samskiptum þjóðanna og munur málanna eykst þá enn meir Sé sama orð haft um sama hlut í íslensku og norsku er það sennilega upprunnið í norrænu finnist hliðstætt atriði í skyldum málum er það oftast talið tilkomið áður en málin greindust að þó gæti annað málið hafa fengið orð að láni úr hinu Það er sem sé ekki hægt að setja upp neina einhlíta skilgreiningu á því hvenær um mismunandi mál sé að ræða, og hvenær sé um að ræða mállýskur; ákvörðun um það hlýtur að ráðast af ýmsu, og við tölum nánar um þetta þegar kemur að mállýskum. En oft er nú talið að þegar kemur fram á 13. öld sé orðinn töluverður munur á því máli sem talað var á Íslandi og því sem talað var í Noregi; svo mikill, að réttlætanlegt sé að tala um tvö mál. Upp úr því verða Íslendingar líka nær skipalaus þjóð, og utanferðir minni en áður, þannig að menn kynnast minna erlendum þjóðum. Það hlýtur svo að leiða til þess að munur íslensku og norsku eykst. Þegar við finnum hliðstætt atriði í tveim skyldum málum, er oft sagt að þetta atriði hljóti að vera tilkomið áður en málin klofnuðu. Sé t.d. sama orðið haft um tiltekið fyrirbæri í íslensku og norsku, gætum við reynt að segja: Þetta sýnir að fyrirbærið er svo gamalt að það hefur verið þekkt meðan íslenska og norska voru enn eitt og sama mál. Ef mismunandi orð eru aftur á móti notuð, gæti okkur dottið í hug að það sýndi að fyrirbærið væri tilkomið eftir að málin klofnuðu. Oft er þetta svo, en því er samt ekki að treysta, a.m.k. ekki hvað varðar einstök orð. Orðið bíll er t.d. notað bæði í íslensku og dönsku, þótt fyrirbærið sé ljóslega tilkomið a.m.k árum eftir að íslenska og danska fóru að verða allólík mál.

Sameiginleg þróun Sameiginlegar reglur eru oftast úr upprunamáli
hljóðreglur, beygingarreglur, setningafræðireglur Þó getur sama þróun orðið í skyldum málum án þess að annað hafi bein áhrif á hitt því að innri aðstæður í málunum eru svipaðar Nýjungar þurfa ekki að vera erlend áhrif þótt þær eigi hliðstæðu í t.d. ensku eða dönsku málin eru skyld, og e.t.v. sjálfstæða þróun á ferð Hins vegar er þetta oft öruggara með ákveðnar reglur; hljóðreglur, beygingarreglur, setningafræðileg sambönd o.s.frv. Því er þó aldrei alveg að treysta. Það er nefnilega algengt að hliðstæð þróun verði í tveim skyldum málum eftir að þau greinast, án þess að hægt sé að segja að annað málið hafi áhrif á hitt. Ástæðan er þá sú að aðstæður í málunum eru að miklu leyti hinar sömu, og sömu aðstæður kalla á sömu breytingar eða skapa skilyrði fyrir þær. Þegar talað er nú á tímum um ensk eða dönsk áhrif á íslensku, er því rétt að fara dálítið varlega. Það má ekki gleyma því að enska og danska eru talsvert skyldar íslensku, og mjög margt í reglukerfi málanna er hliðstætt. Líkindin eru meiri en þau sýnast; munurinn er mestur í orðaforðanum og framburðinum, en hann er það sem við tökum helst eftir. En vegna þessara líkinda er alls ekki fráleitt að hugsa sér að hliðstæð þróun gæti orðið í ákveðnum atriðum t.d. í íslensku og ensku, án þess að um nokkur bein áhrif frá ensku væri að ræða. Þetta er auðvitað erfitt eða útilokað að sanna; við heyrum og lesum mikið af ensku, þannig að vissulega getur verið um bein áhrif að ræða. Við skulum þó hafa í huga að oft er ekkert útilokað að breytingin hefði orðið í íslensku án nokkurra áhrifa.

Munur fornmáls og nútímamáls
Hver er munur fornmáls og nútímamáls? ýmis orð fornmáls eru nú framandi beyging ýmissa orða hefur breyst setningagerð er stundum önnur en í nútímamáli Samt þykjumst við skilja forna texta algerlega og finnst þeir furðu líkir nútímamáli En breytingarnar eru mestar í hljóðkerfinu og þær koma að litlu leyti fram í ritmálinu Þegar við lesum forna texta finnst okkur munur fornmáls og nútímamáls ekki ýkja mikill. Auðvitað rekumst við á ýmis orð sem við skiljum ekki, en þau eru þó tiltölulega fá. Við finnum líka dæmi um óvenjulega orðaröð og beygingar; en við þykjumst þó skilja textann fullkomlega, og finnst munurinn á honum og nútímamáli ótrúlega lítill. Þar er þó ekki allt sem sýnist.

Tengsl stafsetningar og framburðar
Stafsetningin er að talsverðu leyti endurgerð smíð 19. aldar manna út frá fornmálinu áður skrifuðu menn meira eftir framburði en nú ýmsar framburðarbreytingar voru sýndar í ritmáli t.d. lángur, hæji, eidn í stað langur, hagi, einn Í upphafi var stafsetning löguð að framburði elstu rit endurspegla framburð því allvel en samband hljóða og bókstafa hefur breyst mikið Í fyrsta lagi er sú stafsetning sem við notum nú að talsverðu leyti endurgerð út frá fornmálinu. Á 19. öld og fyrr skrifuðu menn mun meira eftir framburði en nú, og þá voru sýndar í stafsetningu ýmsar framburðarbreytingar sem orðið hafa, en ekki eru táknaðar í þeirri stafsetningu sem nú gildir. Þá var t.d. oft ritað lángur, hæji, eidn o.s.frv. þar sem við höfum langur, hagi, einn. Þegar fyrst var farið að rita íslensku höfðu menn auðvitað enga stafsetningarhefð að styðjast við, og þess vegna skrifuðu menn að miklu leyti eftir framburði — um annað var ekkert að ræða. Þess vegna speglar stafsetning elstu rita framburðinn væntanlega nokkuð vel; og íslensk nútímastafsetning er svo löguð að miklu leyti eftir stafsetningu fornmáls. Sambandið milli hljóða og bókstafa hefur þannig breyst mjög mikið.

Stöðubundnar og altækar breytingar
Sumar breytingar eru stöðubundnar hljóðgildi bókstafa hefur breyst í ákveðnu umhverfi t.d. hljóðgildi sérhljóða á undan ng og nk Aðrar breytingar eru altækar óháðar umhverfi, s.s. samfall i/í/ei og y/ý/ey Þetta má bera saman við færeysku flestir lesa færeysku vandræðalaust en skilja lítið þar eru tengsl hljóða og bókstafa önnur en í íslensku Bæði er þar um að ræða stöðubundnar breytingar, þ.e. hljóðgildi hefur breyst í ákveðnu hljóðfræðilegu umhverfi, s.s. hljóðgildi sérhljóða á undan ng og nk; og einnig altækar breytingar, eins og t.d. samruna i og y. Við getum borið þetta saman við færeysku. Flestir kannast við að það er vandalítið fyrir okkur sem aldrei höfum lært neitt í færeysku að lesa málið, en við skiljum ekki bofs ef við heyrum það talað. Ástæðan er sú að færeyskt ritmál var ekki til fyrr en á 19. öld; þá bjó málfræðingur nokkur til ritmál handa Færeyingum, og lagaði það eftir íslensku, eða hinu sameiginlega fornmáli. En færeyskur framburður hefur breyst talsvert, og tengslin milli ritmáls og talmáls eru þar ekki hin sömu og í íslensku. Athugið að þetta táknar ekkert endilega að færeyskur framburður hafi breyst meira en íslenskur; á sumum sviðum er það ugglaust svo, en öðrum ekki. Meginatriðið er að breytingarnar eru aðrar. Vegna þess hve stafsetningin er samgróin málinu í huga okkar, þá hættir okkur til að líta svo á að hjá okkur séu tengslin milli framburðar og stafsetningar nær fullkomin, en margfalt minni í færeysku. Hver kannast ekki við að talað sé um að færeyska sé svo erfið af því hve framburðurinn sé ólíkur stafsetningunni? En ætli Færeyingum finnist ekki það sama um íslensku?

Hvað hefur breyst? Þættir málsins hafa breyst mismikið
beygingar hafa tiltölulega lítið breyst setningafræðin líka, en þó meira en oft er talið Orðaforðinn er að talsverðu leyti sá sami mjög mörg orð hafa þó bæst við, en önnur horfið Hér þarf þó að vera á varðbergi sum orð hafa aðra merkingu en að fornu einkum orð sem vísa til huglægra fyrirbæra Beygingar málsins hafa breyst tiltölulega lítið, og sömuleiðis setningafræðin, þótt þar sé að vísu ýmislegt sem mætti nefna, eins og fram kemur hér á eftir. Orðaforðinn er líka að talsverðu leyti sá sami; auðvitað hefur gífurlega mikið bæst við af orðum, og talsvert mörg líka fallið úr notkun, en æði margt er þó sameiginlegt. Það er þó rétt að hafa tvennt í huga í því sambandi. Í fyrsta lagi er ekki gefið að orð sem kemur fyrir bæði að fornu og nýju merki nákvæmlega það sama, þótt maður haldi það í fljótu bragði. Orðið skynsemd gat t.d. merkt 'rök' að fornu. Þetta á einkum við um orð sem vísa til ýmissa huglægra fyrirbæra, en einnig önnur.

Mál og samfélag Þjóðfélag fornmáls var ólíkt nútímaþjóðfélagi
til að skilja mál þarf að þekkja og skilja þjóðfélagið Þetta þekkja menn vel með erlend mál þau verða ekki lærð til hlítar af bókum Sama gildir um íslenskt fornmál til að skilja það þarf að þekkja sögu og bókmenntir Hætta er falin í orðunum og stafsetningunni við höldum okkur skilja málið betur en við gerum Í öðru lagi er svo það að þjóðfélag það sem fornmálið var talað í var auðvitað gerólíkt því sem við þekkjum. Það er ekki hægt að skilja mál fullkomlega nema þekkja samfélagið þar sem það er talað vel. Þetta er auðvitað almennt viðurkennt nú á dögum þegar um er að ræða erlend mál; menn verða að dvelja í landi þar sem mál er talað til að ná fullkomnu valdi á því. Þar er ekki bara átt við framburð, heldur líka hvenær hvað á við, ýmis fíngerð blæbrigði í merkingu orða o.s.frv. Og auðvitað á þetta líka við um forníslensku, þótt við hugsum ekki út í það hversdags. Eftir því sem við þekkjum betur samfélag þjóðveldisaldar, þeim mun betur skiljum við mál þess samfélags. Þess vegna er út í hött að halda að maður skilji íslenskt fornmál án þess að hafa kynnt sér vel sögu Íslands og bókmenntir. En þarna liggur hættan falin í orðunum og stafsetningunni; við höldum að við skiljum þetta miklu betur en við gerum í raun og veru.

Íslenska og önnur mál Íslenska borin saman við önnur Norðurlandamál
og sagt að hún hafi breyst miklu minna en þau Það er að nokkru leyti rétt, en að öðru leyti ekki beygingar hafa reyndar breyst mun minna í íslensku en hljóðkerfið sennilega meira Munurinn sýnist meiri en hann er í raun og veru því að breytingar á íslensku eru í hljóðkerfinu og þær koma ekki fram í stafsetningunni Íslenska er oft borin saman við önnur Norðurlandamál og bent á að miklu minni breytingar hafi orðið á henni en þeim. Það er að nokkru leyti rétt, en að öðru leyti ekki. Íslenskt hljóðkerfi hefur sennilega breyst meira, en beygingarnar aftur á móti mun minna. Munurinn sýnist hins vegar miklu meiri en hann er vegna þess að þegar við tölum um breytingar miðum við svo mjög við stafsetninguna. Íslensk stafsetning er að talsverðu leyti endurgerð, eins og áður sagði; en stafsetning annarra Norðurlandaþjóða (fyrir utan Færeyinga) hefur þróast í aðrar áttir. Þar með er ekki sagt að stafsetning þeirra sé neitt nær framburðinum en okkar, heldur aðeins að þar hafa ekki verið uppi neinar tilhneigingar til að laga hana eftir fornmálinu. Það má alveg hugsa sér — þótt það kunni að virðast fjarstæðukennt — að sama stafsetning gilti nú á tímum á öllum Norðurlöndum (þ.e. utan Finnlands). Vissulega yrði stafsetningarnám erfiðara fyrir suma en aðra; en yrði það nokkuð strembnara en t.d. ensk stafsetning er fyrir enskumælandi fólk?

Tegundir breytinga Breytingum á íslensku má skipta í sex flokka:
hljóðkerfi beygingarkerfi orðmyndun setningagerð merking orða orðaforði Við skulum nú aðeins líta á nokkur atriði sem breyst hafa í málinu, og skipta þeim í sex flokka; 1) hljóðkerfi; 2) beygingakerfi; 3) orðmyndun; 4) setningafræði; 5) merking orða; 6) orðaforði.

Breytingar á sérhljóðakerfinu
Miklar breytingar hafa orðið á sérhljóðakerfi nefkveðin sérhljóð voru greind frá munnkveðnum til var tvenns konar ‘æ’ og tvenns konar ‘ö’ i og y voru aðgreind bæði í ritun og framburði broddur yfir staf táknaði lengd en ekki hljóðgildi um 1600 varð lengd sérhljóða stöðubundin um sama leyti breyttust sum löng sérhljóð í tvíhljóð á, ó, æ urðu [au, ou, ai í stað aː, oː, ɛː] en é varð samhljóð + sérhljóð, [jɛ] Eins og áður hefur komið fram hafa miklar breytingar orðið á hljóðkerfinu, þótt stafsetningin dylji það fyrir okkur, ýmist stöðubundnar eða altækar. Áður hefur verið minnst á að í fornmáli voru nefkveðin sérhljóð aðgreind frá munnkveðnum, og sérhljóðin voru fleiri en nú af öðrum ástæðum; til voru tvenns konar æ, tvenns konar ö, og i og y voru aðgreind ekki bara í stafsetningu, heldur líka í framburði. Komma yfir staf táknaði þá lengd, en nú sérstakt hljóðgildi; það breyttist í hinni svokölluðu hljóðdvalarbreytingu, sem venjulega er talin hafa orðið kringum 1600, en átti sér vissulega langan aðdraganda. Fyrir hljóðdvalarbreytinguna var lengd sérhljóða föst, en eftir hana er hún stöðubundin; fer eftir lengd samhljóða sem á eftir kemur. Um þetta leyti breytast líka sum hinna gömlu löngu hljóða í tvíhljóð, þ.e. á, ó, æ, en é verður samhljóð + sérhljóð.

Samhljóðabreytingar Samhljóðakerfið hefur einnig breyst
pp, tt, kk voru löng hljóð; nú aðblástur [hp, ht, hk] b, d, g táknuðu rödduð hljóð; nú órödduð [p, t, k] j og v voru svokölluð hálfsérhljóð en nú samhljóð Allt altækar breytingar; aðrar eru stöðubundnar „linun“ í bakstöðu; þat, ok, annat > það, og, annað nn > [tn] og ll [tl] við ákveðnar aðstæður rr og ss styttust í bakstöðu; herr > her, íss > ís Í samhljóðakerfinu hafa líka orðið breytingar. Tvírituð pp, tt, kk táknuðu áður langt hljóð, en nú aðblástur; b, d, g voru áður rödduð hljóð, en nú órödduð; j og v voru áður svokölluð hálfsérhljóð, en nú samhljóð; og svo mætti lengi telja. Þetta eru allt breytingar sem segja má að séu altækar, en stöðubundnar breytingar eru líka geysimargar. Þar má nefna "linun" í bakstöðu í áhersluleysi, þat það, ok og, annat annað; nn dn og ll dl við ákveðnar aðstæður; rr og ss styttast í bakstöðu; sérhljóð tvíhljóðast á undan ng/nk og á undan gi; og svo mætti lengi telja. E.t.v. hafa áherslur og hrynjandi líka breyst; um það veitir stafsetningin litlar upplýsingar. Það eru þess vegna engar líkur til að við myndum skilja fornt talmál þótt við ættum kost á að heyra það, né myndu fornmenn skilja nokkuð sem við segðum.

Breytingar á beygingu einstakra orða
Ýmsar sterkar sagnir hafa orðið veikar hjálpa, fela höfðu þt. halp, fal en nú hjálpaði, faldi Mörg nafnorð hafa flust milli beygingarflokka ýmis karlkynsorð fá -ar í stað -ir í nf.ft., og öfugt dalar > dalir, refar > refir mörg karlkynsorð fá -s í stað -ar í ef.et., og öfugt tugar > tugs, Haralds > Haraldar sum kvenkynsorð hafa skipt á -ar og -ir í nf./þf.ft. greinir/greinar, hurðir/hurðar En hvað hefur breyst í beygingakerfinu? Þeim breytingum sem á því hafa orðið má skipta í fernt. Í fyrsta lagi breytingar á beygingum einstakra orða. Fjöldi orða hefur flust milli beygingarflokka; þannig hafa t.d. ýmsar sterkar sagnir orðið veikar, s.s. hjálpa, fela. Nafnorð hafa líka flust milli beygingarflokka; ýmis karlkynsorð hafa t.d. fengið -ar í stað -ir í nf. ft. og öfugt (dalar dalir, refar refir); einnig hafa orð fengið -ar í stað -s í ef. et. og öfugt (Haralds Haraldar, tugar tugs).

Breytingar á beygingarflokkum
Einn beygingarflokkur hefur horfið í heilu lagi karlkyns u-stofnar no.; fjörður, köttur, háttur o.fl. voru fjörðu, köttu, háttu í þf.ft en nú firði, ketti, hætti og hafa þar með tekið upp beygingarmynstur i-stofna en forna beygingin lifir í föstum orðasamböndum á ýmsa vegu, ganga fram fyrir skjöldu Nýr beygingarflokkur virðist vera að koma upp í kvenkynsorðum sem enda á -ing, s.s. drottning þau fá nú oft -u-endingu í ef.et. eins og í þf. og þgf. Í öðru lagi eru það breytingar á beygingarflokkum. A.m.k. einn beygingarflokkur hefur svo að segja horfið. Það er flokkurinn sem orð eins og fjörður, köttur, háttur o.fl. Þessi orð voru áður fjörðu, köttu, háttu í þf. ft., en hafa nú færst yfir í beygingarflokk með orðum eins og gestur, og eru firði, ketti, hætti. Hin forna beyging lifir nú aðeins í föstum orðasamböndum, eins og á ýmsa vegu, ganga fram fyrir skjöldu o.s.frv. Þá má segja að nýr beygingarflokkur sé að verða til með kvenkynsorðum sem enda á -ing; þau hafa nú tilhneigingu til að enda á -u í ef. et., og eru þá endingarlaus í nf. et. en - u í öllum öðrum föllum et.; drottning - drottningu - drottningu - drottningu. Slíkt beygingarmunstur var ekki til áður.

Breytingar á beygingarendingum
Beygingarendingar sagna hafa stundum breyst t.d. endingar viðtengingarháttar færa - færir - færi, færim - færið - færi Ýmsar endingar fallorða hafa einnig breyst oft af hljóðfræðilegum orsökum t.d. u-innskot í endingu; maðr, svartr > maður, svartur mörg orð missa nefnifallsendingu; íss, herr > ís, her eða endingin breytist, sbr. stóll, steinn, háll, vænn Í þriðja lagi eru það breytingar á beygingarendingum. Ýmsar sagnaendingar hafa breyst, t.d. endingar viðtengingarháttar; færa - færir - færi, færim - færið - færi. Einnig hafa endingar nafnorða breyst, en þar er oft um hljóðfræðilegar breytingar að ræða, s.s. þegar mörg karlkynsorð missa nefnifallsendingu (ís, her; sbr. líka stóll, steinn).

Breytingar á beygingarformdeildum
Beygingarformdeildir geta einnig breyst hvaða munur er sýndur formlega og reglubundið Í fornu máli var til sérstök tvítala auk et. og ft. þó aðeins í persónufornöfnum og eignarfornöfnum eintala var ég - þú, tvítala við - þið, fleirtala vér - þér Nú er tvítalan horfin sem sérstök formdeild en þrátt fyrir það hafa tvítöluorðin varðveist bara í víkkaðri merkingu Í fjórða lagi er svo að nefna breytingar á svonefndum beygingarformdeildum; þ.e. breytingar á því hvaða munur er táknaður reglubundið á formlegan hátt. Í fornmáli var í persónufornöfnum og eignarfornöfnum ekki eingöngu til eintala og fleirtala, heldur líka sérstök tvítala. Þá voru ég og þú eintala eins og nú, en við og þið tvítala, og vér og þér fleirtala. Nú hefur tvítalan horfið sem sérstök formdeild, þannig að ekki eru notuð mismunandi orð eftir því hvort talað er um tvo eða fleiri; en þrátt fyrir það hafa tvítöluorðin varðveist, bara í víkkaðri merkingu. Rétt er að benda á, að í indóevrópsku var tvítala ekki bara í fornöfnum, heldur líka í nafnorðum og sögnum.

Breytingar á orðmyndun
Myndun nýrra orða fer fram með tvennu móti afleiðslu og samsetningu Báðar aðferðir eru notaðar að fornu og nýju breytingar hafa orðið á viðskeytum og tíðni þeirra -ari og -un eru mun algengari nú en að fornu -all, -ill, -ull eru lítið notuð til nýmyndunar nú -rí, -ía, -heit, -ismi hafa komið inn í málið og -ó bæst við einnig hafa ýmis forskeyti og forliðir bæst við s.s. sam-, fjöl- o.fl. Myndun nýrra orða fer fyrst og fremst fram með tvennu móti; forskeytum/viðskeytum og samsetningu tveggja eða fleiri róta. Báðar þessar aðferðir voru líka notaðar til forna, en eitthvað hefur breyst hvaða forskeyti/viðskeyti eru notuð. Viðskeytin -ari og -un eru t.d. ekki sérlega algeng í fornu máli, en geysialgeng í nútímamáli; aftur á móti eru viðskeyti eins og - all, -ill, -ull lítið notuð til nýmyndunar nú. Viðskeyti eins og -rí (bakarí, fyllirí), - ía og -heit hafa komið inn í málið. Einnig má nefna hið geysifrjóa viðskeyti -ó, sem telja verður frá þessari öld.

Setningafræðilegar breytingar
Ýmsar breytingar hafa orðið á orðaröð málsins setningar byrja oft á sögn í fornu máli en sjaldnar nú Fara þeir nú og finna Njál; Var nú kyrrt um hríð röð andlaga og hjálparsagna var fjölbreyttari Þeir munu hann séð hafa; Þú munt drepið hafa Guðmund Ýmis sagnasambönd hafa komið upp í málinu einkum vera að gera e-ð og vera búinn að e-u hún var að lesa; hún er búin að lesa bókina Lítum næst á setningafræðilegar breytingar. Þar má fyrst nefna breytingar sem varða orðaröð. Því er venjulega haldið fram að í fornu máli hafi setningar mun oftar hafist á sögninni en nú; setningar eins og Fara þeir nú og finna Njál voru algengar. Óvíst er þó að munurinn sé svo mikill; færð hafa verið rök að því að þessi orðaröð sé bundin ákveðnum stíl, og það vilji bara svo til að sá stíll sé notaður á fornsögum og hæfi þeim. Aftur á móti hefur fornmál greinilega verið ólíkt nútímamáli að því leyti að þar gat röð hjálparsagna og andlaga verið önnur en nú; vér munum þetta gert hafa, í stað hafa gert þetta. Þá getum við nefnt breytingar á notkun greinis. Í fornu máli virðist ákveðinn greinir ekki hafa verið eins algengur og í nútímamáli. Enn er það smáorðið það. Í nútímamáli er mjög algengt að það sé notað án þess að vísa til neins í setningum eins og það rignir, það eru komnir gestir o.s.frv. Að það vísar ekki til neins má sjá á því að ef orðaröð er breytt, fellur það brott án þess að merkingin breytist; enn rignir, nú eru komnir gestir. Í fornu máli virðist þetta það ekki koma fyrir; þess ber þó að geta að það er miklu algengara í talmáli en ritmáli, en við höfum auðvitað engin dæmi um fornt talmál. Enn má nefna afturbeygingu. Í fornu máli kom varla fyrir að afturbeygt fornafn vísaði úr aukasetningu í aðalsetningu, en það er algengt í nútímamáli; Jón heldur að ég hati sig, en í fornmáli yrði að vera hann. Þá má nefna breytingar á sagnakerfi og hjálparsagnasamböndum. Komið hafa upp orðasambönd sem ekki voru til í fornu máli, eins og vera að gera eitthvað og vera búinn að gera eitthvað. Mun fleiri sagnir virðast líka vera hjálparsagnir en að fornu.

Breytingar á merkingu og orðaforða
Merking ýmissa orða hefur breyst en þar er ekki um neinar heildarlínur að ræða en breytingar eru oft meiri en virðist í fljótu bragði Orðaforðinn hefur líka breyst verulega nýyrði og tökuorð hafa komið inn á öllum tímum örar þjóðfélagsbreytingar síðustu áratuga hafa kallað á mikla fjölgun nýrra orða af ýmsu tagi fjöldi orða hefur líka horfið úr málinu, t.d. orð tengd úreltum atvinnuháttum Næst getum við drepið á breytingar á merkingu. Þar er af mörgu að taka, en hins vegar ekki um að ræða neinar heildarlínur, og það þjónar litlum tilgangi að telja upp merkingarbreytingar einstakra orða. Að lokum eru það breytingar á orðaforða. Þær hafa orðið talsverðar, eins og gefur að skilja. Á síðustu áratugum sérstaklega hefur bæst við í málið geysilegur fjöldi orða, bæði ýmiss konar fræðiorða, orða um ný hugtök eða fyrirbæri, o.m.fl. Eitthvað af orðum hefur líka fallið úr notkun, s.s. orð um fyrirbæri sem nú eru úrelt eða komin úr tísku.

Orsakir málbreytinga Af hverju breytist málið?
Þeirri spurningu hafa margir reynt að svara Eru málbreytingar óhjákvæmilegar? Já, að einhverju marki a.m.k. Málbreytingar stafa af samspili margra þátta bæði innan málsins og utan þess Málbreytingar eru mishraðar tímabil stöðugleika og óróleika skiptast á Af hverju breytist málið? Eru málbreytingar óhjákvæmilegar? Þetta eru spurningar sem málfræðingar hafa mikið reynt að svara, en gengið misjafnlega. Ótal kenningar hafa verið settar fram um orsakir málbreytinga, en óhætt mun að segja að engin ein þeirra komist nálægt því að skýra allar breytingar, en séu margar kenninganna hafðar í huga í einu, og samspil mismunandi þátta skoðað, má eflaust finna einhvers konar skýringar á mörgum málbreytingum, en ýmislegt verður alltaf óskýrt. Málið breytist ekki jafnt og þétt, heldur verða oft meiri og hraðari á einum tíma en öðrum. Í málsögunni skiptast á tiltölulega róleg og tiltölulega óróasöm tímabil. Stundum má halda því fram að orsakir málbreytinganna komi að innan; það séu einhverjir þættir í málinu sjálfu sem fara af stað, og draga á eftir sér langan slóða breytinga. Á öðrum tímum virðast breytingarnar koma að utan. Það eru allar líkur á að þannig sé ástandið nú.

Flutningur máls milli kynslóða
Hvernig flyst málið frá kynslóð til kynslóðar? Allt öðruvísi en fyrir sextíu-sjötíu árum Börn læra málið að talsverðu leyti af öðrum börnum en áður af foreldrum og jafnvel öfum og ömmum Þetta hefur mikil áhrif á hraða málbreytinga Reynsluheimur barna og foreldra var svipaður börnin voru með foreldrum sínum öllum stundum lærðu að tala um þá hluti sem fullorðnir töluðu um Það er augljóst að málið flyst nú frá kynslóð til kynslóðar með allt öðrum hætti en fyrir svo sem fimmtíu árum. Þar ber margt til. Fyrst er það að nefna að börn læra nú mál sitt að talsverðu leyti af öðrum börnum, en áður lærðu þau málið mest af fullorðnu fólki; foreldrum sínum, og jafnvel öfum og ömmum. Þar munar strax einni kynslóð, og er augljóst hver áhrif það hlýtur að hafa á hraða málbreytinga. Annað atriði er það að áður fyrr var reynsluheimur barnanna að miklu leyti sá sami og fullorðna fólksins. Þegar þjóðin bjó nær öll í sveitum voru börnin með fullorðnu fólki við allt sem það tók sér fyrir hendur. Þau lærðu því strax að tala um flesta þá hluti sem fullorðna fólkið talaði um.

Ólíkir reynsluheimar barna og foreldra
Nú er reynsluheimur barna annar en foreldra börnin eru í leikskóla, skóla, með félögum foreldrarnir eru að vinna eða taka þátt í félagslífi hvorugir taka þátt í daglegu amstri hinna Börn tala um margt sem foreldrar eru ekki með í foreldrar fást við ýmislegt sem börnin þekkja ekki Þetta ýtir vitanlega undir ýmsar málbreytingar börn og fullorðna skortir orðaforða á ýmsum sviðum Nú er þetta allt öðruvísi, eins og allir vita; börnin eru í skóla, á barnaheimili, leikskóla, eða að leika sér með félögum sínum innan húss og utan; foreldrarnir eru á vinnustöðum, skemmtunum o.s.frv. Börnin þurfa því að tala um ýmislegt sem foreldrarnir taka lítinn sem engan þátt í, en á hinn bóginn fást foreldrarnir við sitthvað sem börnin koma ekki nálægt og læra því lítið að tala um. Það er væntanlega öllum ljóst hvernig þetta hlýtur að ýta undir örari málbreytingar. Þar er auðvitað einkum um að ræða breytingar á orðaforða, en þær draga auðvitað dilk á eftir sér; ef menn vantar orð yfir það sem þeir ætla að tala um, kostar það oft vandræðalegt hik, kauðalegar umorðanir, margorðar útskýringar o.s.frv.

Breytt hlutverk málsins og erlend áhrif
Hlutverk málsins hefur líka minnkað myndin hefur að nokkru leyti komið í staðinn myndasögur, kvikmyndir, sjónvarp, tölvuleikir, net Erlend áhrif ýta líka undir málbreytingar einkum breytingar á orðaforða; tökuorð og slettur en einnig breytingar á beygingum og setningagerð Þó má ekki gera of mikið úr slíkum áhrifum getur verið sameiginleg þróun skyldra mála Í þriðja lagi er það svo að málið er að ýmsu leyti ekki eins þýðingarmikið og það var; myndin hefur komið í stað þess að nokkru leyti. Í stað þess að lesa eða hlusta á sögur skoða börnin nú myndasögur, horfa á sjónvarp eða vídeó. Þessum myndum fylgir oft erlent mál; og þótt íslenskur texti sé með, er það oft vafasamur ávinningur, því að þar er oft um að ræða slæmar þýðingar. Þetta leiðir til þess að myndin verður aðalatriði, málið í besta falli eins konar hækja með henni. Í fjórða og síðasta lagi skal ég svo nefna erlend áhrif. Það er augljóst að þau eru þónokkur, en ég held þó að oft sé gert of mikið úr þeim. Við megum ekki gleyma því að þau mál sem oftast er talað um í þessu sambandi, danska og nú einkum enska, eru skyld íslensku; þótt sama þróun verði í þeim, þarf ekki endilega að vera um að ræða áhrif eins þeirra á annað, heldur getur verið um að ræða sams konar aðstæður í þeim öllum, sem kalli á sams konar þróun.

Þjóðfélagsbreytingar og málbreytingar
Þessi atriði stafa af þjóðfélagsbreytingum en ekki leti, heimsku eða hirðuleysi málnotenda umfram foreldra sína, afa og ömmur Fyrri kynslóðir voru síst hirðusamari um málið en þjóðfélagshættir stuðluðu að varðveislu þess Því er rangt að saka málnotendur um hirðuleysi þjóðfélagsbreytingar valda breyttu máluppeldi en bændaþjóðfélagið er horfið og kemur aldrei aftur Það er ljóst að ekkert þeirra atriða sem ég nefndi er hægt að rekja til þess að það fólk sem nú er að alast upp sé heimskara eða latara eða hirðulausara um mál sitt en feður þess og mæður, afar og ömmur; heldur stafa þau öll af breytingum sem hafa orðið á þjóðfélaginu. Við getum haft mismunandi skoðanir á því hvort allar þessar breytingar hafi orðið til góðs eða ekki, en sjálfsagt má sýna fram á að þær hafi flestar eða allar verið óhjákvæmilegar. Ég held að það sé ástæðulaust að hugsa sér að fyrri kynslóðir hafi verið svo miklu hirðusamari um mál sitt en við; þjóðfélagshættir voru á hinn bóginn þannig að þeir stuðluða að varðveislu málsins án mikilla breytinga. Ef við ásökum Íslendinga nútímans fyrir hirðuleysi um málfar sitt, erum við því að beina spjótum okkar í vitlausa átt — við eigum að snúast gegn þeim þjóðfélagsbreytingum sem verða þess valdandi að málfarslegt uppeldi breytist. En auðvitað er ekki hægt að snúa aftur til bændaþjóðfélagsins, og dettur væntanlega engum í hug í alvöru. Ég leyfi mér þess vegna að fullyrða að þessi leið sé ófær.

Er hægt að stöðva málbreytingar?
Hvernig á að draga úr hraða málbreytinga? stórauka móðurmálskennslu í skólum koma íslensku inn í tölvuheiminn gera hana gjaldgenga á öllum sviðum þjóðlífsins Nauðsynlegt er að velja og hafna leggja áherslu á lestur vandaðra texta og skipulega framsetningu máls í ræðu og riti í stað þess að hamra á einstökum „málvillum“ En er þá engin leið til að draga úr hraða þeirra breytinga, sem óhjákvæmilega verða á málinu? Jú, auðvitað er hægt að stórauka móðurmálskennsluna í skólunum. Það ætti enginn að þurfa að undrast að íslenskukunnáttu unglinga hraki, þegar þjóðfélagsbreytingar draga stórlega úr málfarslegu uppeldi án þess að aukin kennsla komi á móti. Á undanförnum áratugum hefur fjölgað að mun þeim námsgreinum sem kenndar eru í grunnskólum, og byrjað er fyrr á öðrum en áður var; og þetta þýðir auðvitað að móðurmálskennslan fær ekki aukinn tíma, eins og hún hefði þurft til að vega upp á móti því sem tapast utan skólans. Ef menn vilja í raun og veru hægja á málbreytingum, halda málinu u.þ.b. á því stigi sem það er á nú, þýðir ekki annað en gera móðurmálskennslunni mun hærra undir höfði en gert hefur verið á undanförnum árum, og verja til hennar stórauknum tíma. Það er út í hött að ætlast til að nemendur meðtaki fyrirmyndarmálið jafnauðveldlega nú, þegar þeir þurfa að læra það meira og minna í skólum, og á tímum kvöldvöku, rímnakveðskapar og húslestra. Satt að segja tel ég litlar líkur á að móðurmálskennslan verði aukin svo í náinni framtíð að verulegu máli skipti í þessu sambandi. Og þá verður að velja og hafna. Ég fyrir mitt leyti er ekki í nokkrum vafa um að þeim takmarkaða tíma sem gefst sé betur varið til að þjálfa nemendur í að lesa og að setja mál sitt skýrt og skipulega fram í ræðu og riti, en í þau atriði sem nefnd eru hér að framan. Að ætlast til að nemendur nú á tímum læri sömu íslensku og afar þeirra og ömmur töluðu án meiri kennslu er óraunhæf krafa og ósanngjörn bæði gagnvart kennurum og nemendum.

Staðbundinn mállýskumunur
Eru mállýskur á Íslandi? varla miðað við önnur lönd; torveldar varla skilning Staðbundinn framburðarmunur er þekktur og hefur verið rannsakaður talsvert Orðaforði er mismunandi eftir landshlutum en sá munur hefur ekki verið skoðaður skipulega Einhver munur er líka í beygingu t.d. munur á kyni einstöku orða eftir landshlutum Eru mállýskur á Íslandi? Það er skilgreiningaratriði. Ef miða á við önnur lönd má segja að svo sé ekki. Vissulega er til nokkur munur í framburði, orðaforða og fleiru; en hann er aldrei svo mikill að menn eigi í nokkrum erfiðleikum með að skilja hver annan. En í hverju felst þessi munur? Það sem einkum hefur verið athugað er framburðarmunur. Nokkur atriði má nefna; 1) raddaður framburður; 2) harðmæli; 3) hv-framburður; 4) vestfirskur einhljóðaframburður; 5) skaftfellskur einhljóðaframburður; 6) rn/rl- framburður, 7) ngl-framburður; 8) bð/gð-framburður; 9) flámæli. Auk þess er vitað nokkuð um mismunandi orðaforða eftir landshlutum, og er talsverðan fróðleik um það að finna í Orðabók Blöndals, svo og í sérstöku talmálssafni sem til er á Orðabók Háskólans. Einhvern landfræðilegan mun er líka vitað um í beygingarlegum efnum, s.s. kyni sumra nafnorða; föl, sykur, skúr o.fl.

Stéttbundinn mállýskumunur
Ekki er allur mállýskumunur staðbundinn einnig er til munur eftir aldri, kyni, menntun, stétt Er slíkur munur til á Íslandi? Yfirleitt hefur ekki verið gert mikið úr því Munur milli aldurshópa er þó augljós a.m.k. í framburði og orðaforða Munur milli þjóðfélagsstétta er óvissari en virðist þó koma fram í þágufallssýki a.m.k. Þetta er það sem stundum er kallað "láréttur munur". En líka er til "lóðréttur munur"; mállýskumunur sem ekki fer eftir landsvæðum, heldur er milli fólks á sama stað, og fer eftir atriðum eins og stétt og aldri o.fl. Eins og minnst var á um daginn hefur venjulega ekki verið gert ráð fyrir slíkum mun í íslensku. Það er samt ljóst að hann er fyrir hendi, a.m.k. milli aldurshópa. Í þeirri mállýskukönnun sem nú stendur yfir hefur sums staðar komið fram mjög áberandi framburðarmunur milli eldra og yngra fólks í ákveðnum atriðum; t.d. í hv-framburði í Vestur-Skaftafellssýslu og rödduðum framburði í Skagafirði. Önnur atriði virðast hins vegar breytast minna; í Vestur-Skaftafellssýslu heldur einhljóðaframburðurinn sér nokkurn veginn, og ngl-framburðurinn í Skagafirði. Allir vita líka um mun í orðaforða milli aldurshópa. En stéttamunur? Er hann einhver fyrir hendi? Því hefur yfirleitt verið svarað neitandi. Víða erlendis er slíkur munur mikill, t.d. í Bretlandi, þar sem þetta atriði hefur mikið verið kannað. Í mállýskukönnun Höskuldar Þráinssonar og Kristjáns Árnasonar er þetta athugað að nokkru leyti, en úr þeim hluta hefur enn ekki verið unnið. Ein könnun er þó til á þessu hvað varðar einstakt atriði: þágufallssýkina. Það er í grein Ástu Svavarsdóttur í Íslensku máli, 4. árg Þar kemur fram að þágufallssýki var talsvert algengari meðal barna ófaglærðs verkafólks en barna menntafólks. Auðvitað er þetta bara eitt einstakt atriði, og af því má ekki draga of stórar ályktanir. Þetta bendir þó til þess að stéttamunur í máli geti verið fyrir hendi á Íslandi; a.m.k. þarf að kanna málið betur áður en slíku er vísað á bug.

Íslenska okkar og hinna
Er íslenska fegursta og merkasta mál í heimi? útilokað er að færa málfræðileg rök fyrir því En einmitt sú íslenska sem við ólumst upp við er hún ekki betri og réttari en málið sem hinir tala? Mörgum hættir til að telja málfar annarra rangt af því að það er öðruvísi en menn eru vanir Við snúumst ósjálfrátt til varnar uppruna okkar foreldrar okkar hljóta að hafa talað rétt mál! Sagt er að hverjum þyki sinn fugl fagur, og á það ekki síst við um tungumálið. Við höldum því oft fram að íslenska sé betra og fegurra mál en önnur. Þetta er alveg rétt, hún er það fyrir okkur sem eigum hana að móðurmáli. En það er ekki þar með sagt að íslenska sé frá málfræðilegu sjónarmiði á nokkurn hátt merkilegra mál en önnur. Við viljum veg hennar sem mestan af því að hún er móðurmál okkar, grundvöllur menningar okkar; en það er engin ástæða til að halda að hún sé á einhvern hátt betri til síns brúks en önnur mál eru fyrir þá sem þau tala. En sú staðreynd að mönnum finnst oft best og réttast það sem þeir eru aldir upp við kemur ekki bara fram í því að okkur finnist íslenska betri en önnur mál; okkur finnst líka einmitt sú íslenska sem við erum sjálf alin upp við, hvert og eitt, betri en sú sem fólk af öðru landshorni eða á öðrum aldri talar, og okkur hættir við að telja annað en það sem við þekkjum sjálf eða erum vönust rangt. Þetta held ég að sé dæmigert fyrir viðbrögð margra okkar; við snúumst ósjálfrátt til varnar uppruna okkar, landfræðilegum og málfarslegum. Við viljum helst fá að hafa okkar kreddu, en útrýma kreddu náungans — ekki síst ef hann er bæði af öðru landshorni og á öðrum aldri en við sjálf.

Málfar unglinga og fullorðinna
Málfar unglinga liggur alltaf vel við höggi þar verða breytingarnar helst það er fjarlægara viðmiðinu en mál fullorðinna og það eru fullorðnir sem setjast í dómarasæti Það er öðruvísi mál en gagnrýnendanna en ekki endilega verra á einhverjum mælikvarða Málið hefur alltaf verið að fara til andskotans samt tölum við enn þá íslensku - eða hvað? Málfar veslings unglinganna liggur því vel við höggi af tveimur ástæðum. Fyrst og fremst er það auðvitað vegna þess að það er óumdeilanlega helst í því sem breytingarnar verða; það er fjarlægara hinu viðurkennda viðmiði, fornmálinu, en mál hinna fullorðnu. Einnig eru ýmis tískufyrirbrigði oft mikilvægari þáttur í lífi unglinga en fullorðinna, og orðin um þessi tískufyrirbrigði, sem iðulega eru erlend, þá jafnframt gildari þáttur í máli unglinganna en þeirra fullorðnu. En ein helsta ástæðan fyrir því að það eru helst unglingar sem eru gagnrýndir fyrir vont málfar er líklega sú að það er eingöngu fullorðið fólk sem sest þar í dómarasæti. Ég held sem sagt að það sem raunverulega liggur oft að baki gagnrýni á málfar unglinga sé að það er öðruvísi en málfar þeirra sem gagnrýna, frekar en það sé endilega verra samkvæmt einhverjum óskilgreindum mælikvarða. Við ættum þess vegna að líta oftar í eigin barm og velta fyrir okkur hvort það geti verið að undirrót aðfinnslna okkar sé stundum bara eigingirni.

Upphaf málhreinsunar Arngrímur Jónsson lærði boðaði málhreinsun
fyrstur manna á Íslandi, í riti sínu Crymogæu telur að íslenska hafi lítið breyst frá fornmáli vill leita málfarslegra fyrirmynda þar í stað þess að apa allt eftir Dönum og Þjóðverjum Á s. hl. 18. aldar fær málhreinsun aukið fylgi einkum fyrir atbeina Eggerts Ólafssonar þekktust er Réttritabók hans Með siðaskiptunum um miðja 16. öld reis alda útgáfu margs kyns trúarrita. Þar var einkum um að ræða þýðingar, oftast úr þýsku eða dönsku. Þessar þýðingar hafa löngum haft illt orð á sér og þótt óvandaðar og á vondu máli, enda var lögð meiri áhersla á að hafa boðskapinn réttan en vanda íslenskuna. Fyrsta þýðingin af þessu tagi var þýðing Odds Gottskálkssonar á Nýja testamentinu, en hún var prentuð Í þessari þýðingu er allmikið af tökuorðum, einkum úr þýsku, og orðfæri og setningaskipan er stundum útlenskulegt. Eigi að síður er þýðing Odds um margt mjög gott verk, en sama verður ekki sagt um ýmsar þýðingar sem á eftir komu. Þessar þýðingar höfðu líka áhrif á annað ritmál í landinu á þessum tíma. Venjulega er talið að fyrsti maðurinn sem boðar málhreinsun á Íslandi sé Arngrímur Jónsson lærði. Í latínuriti sínu Crymogæa setur hann fram þá skoðun að íslenska sé á hans tíma nokkurn veginn sama mál og talað var á Norðurlöndum öllum áður fyrr. Arngrímur vill að Íslendingar leiti sér málfarslegra fyrirmynda í auðlegð málsins sjálfs, í stað þess að apa eftir Dönum og Þjóðverjum. Það er þó ekki fyrr en á seinni hluta 18. aldar sem málhreinsunarstefna fer að öðlast verulegt fylgi og hafa áhrif. Upphafsmaður þess er Eggert Ólafsson sem boðaði málhreinsun í ýmsum ritum, en þekktast er rit sem nefnt hefur verið Réttritabók Eggerts Ólafssonar. Í þessu riti setur hann fram reglur um stafsetningu og framburð íslenskunnar. Í ritum sínum, einkum þeim eldri, fyrnir Eggert mál sitt mjög, svo að sumt er þar nær óskiljanlegt. Margt af þeirri fyrnsku er líka byggt á misskilningi, enda höfðu þeirrar tíðar menn takmarkaða þekkingu á íslensku fornmáli og þróun málsins.

Lærdómslistafélagið Hið íslenska lærdómslistafélag stofnað 1779
gaf út Rit Lærdómslistafélagsins þau fjalla um ýmis hagnýt efni og vísindagreinar sem lítt eða ekki hafði verið ritað um á íslensku Félagið beitti sér því fyrir nýyrðasmíð og í ritum þess er að finna mikinn fjölda nýyrða þar er þó einnig að finna talsvert af tökuorðum klúðurslegan stíl og útlenskulega setningaskipan Í Jarðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar er að finna mikilvægar upplýsingar um ástand tungumálsins um miðja 18. öld. Eggert segir að málið sé mun hreinna og betra inn til landsins en við sjóinn, þar sem það sé talsvert blandað erlendum orðum, einkum dönskum og þýskum. Hann telur málið hreinast á Austurlandi, en mest blandað á Suðurlandi, og þar af séu Suðurnes verst. Um þetta leyti átti þó að stunda málhreinsun í skólunum tveimur, á Hólum og í Skálholti. Á þessum tíma var lagamálið orðið dönskuskotnara en allt annað. Embættismenn á þessum tíma slettu mikið dönsku og latínu, og rituðu sumir jafnvel allt á dönsku. Rit Sveins Sölvasonar lögmanns frá 1754, Tyro juris eður barn í lögum er oft tekið sem dæmi um rit uppfullt af erlendum orðum, þar sem íslensk voru þó oft til; og þar kemur líka fram það viðhorf Sveins að eðlilegt sé að tungumál þjóðarinnar dragi dám af dönsku þar eð Íslendingar séu Dönum undirgefnir. Bjarni Jónsson skólameistari í Skálholti lagði til árið að Íslendingar tækju upp dönsku, vegna þess að það yrði þeim hagkvæmast. Árið 1779 var "Hið íslenska lærdómslistafélag" stofnað í Kaupmannahöfn. Það gaf út ársrit á árunum ; Rit Lærdómslistafélagsins. Í þessu riti er fjallað um ýmis hagnýt efni og ýmsar vísindagreinar, sem lítt eða ekkert hafði áður verið ritað um á íslensku. Í stofnskrá félagsins er beinlínis tekið fram að félagið skuli beita sér fyrir nýyrðasmíð, og er mikinn fjölda nýyrða um ýmis efni að finna í ritum félagsins. Þar er þó einnig að finna talsvert af tökuorðum, og stíll ritanna er oft klúðurlegur og setningaskipan útlenskuleg.

Bessastaðaskóli og Fjölnir
Málhreinsunarstarf fór fram í Bessastaðaskóla eftir miðjan annan áratug 19. aldar Kennarar lásu þýðingar sínar úr grísku og latínu á því lærðu nemendur ekki síður íslensku Fjölnir er merkasta rit í sögu málhreinsunar kom fyrst 1835 og boðar málhreinsun á ýmsan hátt Konráð mælti með afturhvarfi á ýmsum sviðum Jónas smíðaði ýmis nýyrði, einkum úr náttúrufræði Danski málfræðingurinn Rasmus Kristján Rask dvaldist á Íslandi árin , og þótti málið í Reykjavík heldur vont. Rask gekkst fyrir stofnun Hins íslenska bókmenntafélags árið 1816, en markmið þess var m.a. að viðhalda íslenskri tungu. Talið er að eftir miðjan annan áratug 19. aldar hafi verið unnið mjög mikilvægt málræktar- og málhreinsunarstarf í Bessastaðaskóla. Þar kenndu tveir miklir áhugamenn og smekkmenn um íslenskt mál, þeir Sveinbjörn Egilsson og Hallgrímur Scheving. Þeir tóku upp á því að lesa fyrir nemendur þýðingar sínar á grískum og latneskum verkum, og á þessu lærðu nemendur íslensku ekki síður en grísku og latínu. Frægar eru þýðingar Sveinbjarnar á kviðum Hómers, Odysseifskviðu og Ilíonskviðu. Þessar þýðingar eru taldar á afburðagóðu máli; í þeim er sáralítið af tökuorðum, en mikið um nýmyndanir þess í stað. Stíllinn er einnig einfaldur, ólíkur þeim stíl sem þá var mjög tíðkaður í riti. Flestir eru sammála um að tímaritið Fjölnir sé merkasta rit í sögu íslenskrar málhreinsunar. Fyrsta hefti Fjölnis kom út 1835, en útgefendur voru Brynjólfur Pétursson, Jónas Hallgrímsson, Konráð Gíslason og Tómas Sæmundsson. Þeir hafa löngum verið kenndir við ritið og kallaðir Fjölnismenn. Fjölnir boðaði málhreinsun, bæði í kvæðum Jónasar, ritdómum Konráðs o.fl. Konráð vill endurvekja ýmsar fornar beygingarmyndir, en mest fjallar hann þó um dönskuslettur og gagnrýnir margt sem nú þykir gott og gilt. Jónas Hallgrímsson smíðaði ýmis nýyrði sem birtust í Fjölni, einkum úr náttúrufræði.

Stefnan mótuð um miðja 19. öld
Á 4. og 5. áratug 19. aldar var mótuð stefna sem síðan hefur verið fylgt í meginatriðum Hún byggist á lifandi alþýðumáli til sveita og styðst við sígildan sagnastíl en hafnar bæði erlendum slettum og fyrnsku Málhreinsunarstefnan og sjálfstæðisbaráttan tengdust með ýmsum hætti á seinni hluta 19. aldar "Áhrif Fjölnis voru geysimikil og ekki síst á stíl þar sem segja má að hann hafi á skömmum tíma útrýmt útlenskulegum lærdómsstíl úr bókum og sett alþýðlegan stíl í öndvegi" segir Kjartan G. Ottósson. "Á 4. og 5. áratug síðustu aldar má segja að mótuð hafi verið sú stefna í málhreinsunarefnum sem í megindráttum hefur verið fylgt síðan. Á þessum tíma komst málhreinsunin að mestu yfir þá barnasjúkdóma sem fólust í of mikilli fyrnsku. Sú stefna sem nú varð ofan á sótti meira til hins sígilda sagnastíls en áður og var í meira samræmi við það mál sem lifði á vörum alþýðu í sveitum landsins" (Kjartan G. Ottósson: Íslensk málhreinsun, s. 75). Á síðari hluta 19. aldar tengist málhreinsunarstefnan sjálfstæðisbaráttunni með ýmsum hætti. "Almenn samstaða var um málhreinsunarstefnu í höfuðdráttum eins og Fjölnismenn höfðu mótað hana, og frá og með fimmta áratug 19. aldar var reynt að fylgja þeirri stefnu í nær öllu sem skrifað var á íslensku. Síðari hluti 19. aldar varð þannig mikilvægt mótunarskeið í sögu íslensks ritmáls og einkenndist af því að menn voru að þreifa sig áfram með að skrifa um fjölbreyttari efni en áður undir merkjum hinnar nýju málstefnu. Rithefðir fyrir nýjar tegundir ritaðs máls voru að mótast. Nýjar hugmyndir og hugtök flæddu yfir þjóðina, og sníða þurfti þeim íslenskan búning" (Kjartan G. Ottósson: Íslensk málhreinsun, s. 77). Sumir vildu þó á þessum tíma ganga lengra í fyrnsku en Fjölnismenn.

Breytingar á seinni hluta 19. aldar
Ýmis útgáfustarfsemi jókst eftir miðja 19. öld sem hafði mikil áhrif á tunguna blaðaútgáfa í nútímaskilningi hófst um miðja öld skáldsagnaritun hefst með Pilti og stúlku 1850 Íslenskar þjóðsögur og ævintýri komu út Íslendingasögur komu út á 10. áratug aldarinnar Fram á miðja öld var danska stjórnarfarsmál aðaltexti íslenskra laga var þó danskur til 1891 Hvers kyns útgáfustarfsemi jókst mjög eftir miðja 19. öld, og hafði það mikil áhrif á tunguna. Þar má m.a. nefna upphaf skáldsagnaritunar í nútímaskilningi, en Piltur og stúlka eftir Jón Thoroddsen kom út Nokkru síðar kom út þýðing Steingríms Thorsteinssonar á Þúsund og einni nótt, sem náði miklum vinsældum. Þá má nefna Íslenskar þjóðsögur og ævintýri Jóns Árnasonar, sem komu út , og útgáfu Sigurðar Kristjánssonar á Íslendingasögum á síðasta áratug aldarinnar. Einnig skiptir miklu máli að blaðaútgáfa í nútímaskilningi hefst á þessum tíma. Um miðja 19. öld er líka hætt að nota dönsku sem stjórnarfarsmál á Íslandi. Þó var danskur texti aðaltexti íslenskra laga allt til 1891. Eftir að latínuskólinn fluttist til Reykjavíkur 1846 var íslenskukennsla stóraukin þar. Halldór Kr. Friðriksson var íslenskukennari skólans í nærri hálfa öld, allt til , og lengi einn. Hann hafði orðið fyrir miklum áhrifum frá Konráði Gíslasyni, og fylgdi stefnu hans. "Með íslenskukennslu sinni og skrifum um málfar hafði Halldór meiri áhrif en flestir aðrir á viðgang íslenskrar málhreinsunar á síðari hluta 19. aldar" segir Kjartan G. Ottósson. Athyglisvert er að í kennslubók Halldórs Íslenzkri málmyndalýsingu frá 1861 gerir hann ekki athugasemdir við eignarfallsmyndir sem nú eru kallaðar rangar, eins og föðurs, læks og fés; og telur þágufallsmyndina Agli úrelta.

Skólaskylda og ungmennafélög
Lög um skólaskyldu ára barna 1907 auðvelduðu framkvæmd ákveðinnar málstefnu hægt að ná til allra barna og hafa áhrif á þau Á þessum tíma virðist málstefnan hafa breyst verið einfölduð og löguð að þroska nemenda talað meira og afdráttarlausara um rétt mál og rangt Ungmennafélög voru stofnuð í byrjun 20. aldar höfðu m.a. að markmiði að fegra og hreinsa málið Árið 1907 tóku gildi lög um almenna skólaskyldu ára barna. Þar með varð miklu auðveldara að framfylgja ákveðinni málstefnu í landinu; auðvelt var að ná til allra barna og hafa áhrif á þau. Kjartan G. Ottósson telur að á þessum tíma hafi málstefnan einnig tekið nokkrum breytingum; hún hafi verið "einfölduð og löguð að þroska nemenda með því að talað var meira og afdráttarlausara um rétt mál og rangt". Ungmennafélögin sem stofnuð voru á fyrstu áratugum aldarinnar höfðu m.a. að markmiði að "fegra og hreinsa móðurmálið". Á þessari öld hefur þörf fyrir nýyrði vitaskuld farið ört vaxandi. Árið 1919 var stofnuð fyrsta nefndin sem hafði það að markmiði að safna nýyrðum og smíða þau; Orðanefnd Verkfræðingafélagsins. Síðan hafa verið stofnaðir margir tugir orðanefnda á ýmsum sviðum, og hafa margar þeirra unnið mikið starf. Það hefur orðið eins konar íþrótt á Íslandi að mynda nýyrði, og margir orðið þekktir sem nýyrðasmiðir. Þannig er oft til þess vitnað að Björn Bjarnason frá Viðfirði hafi myndað orðin tækni og samúð; Pálmi Pálsson menntaskólakennari tekið upp orðið sími; Sigurður Guðmundsson skólameistari smíðaði orðin háttvís, andúð, dæmigerður og róttækur; Sigurður Nordal prófessor orðin útvarp, einbeiting og tölva; og Halldór Halldórsson prófessor orðin ferna, fjölmiðill, vistfræði og vanþróaður. Vilmundur Jónsson landlæknir myndaði m.a. orðin orðin sýni og veira, Helgi Hjörvar tók orðið þulur upp í nýrri merkingu og myndaði orðið sjónvarp; og Högni Torfason fréttamaður bjó til orðið þota. Svona mætti lengi telja; sumir eru einna helst þekktir fyrir það að hafa búið til ákveðin orð.

Deilur um stefnuna Málhreinsunarstefnan var lengst af óumdeild
og átti sennilega stuðning flestra landsmanna Á seinni árum hafa þó komið upp efasemdir um réttmæti einstrengingslegrar baráttu gegn tökuorðum og „málvillum“ Deilur urðu um þetta á 8. og 9. áratug 20. aldar en þær skiluðu litlum niðurstöðum og lítið hefur borið á þeim undanfarin ár Árið 1964 var Íslensk málnefnd stofnuð. Hlutverk hennar er einkum að annast útgáfu og söfnun nýyrða, aðstoða við val nýyrða og nýyrðasmíði, hafa samvinnu við og aðstoða nýyrðanefndir félaga og stofnana, svara fyrirspurnum og leitast við að hafa góða samvinu við aðila sam hafa mikil áhrif á málfar almennings, s.s. blöð, útvarp og skóla. Aftur á móti er það ekki skilgreint hlutverk málnefndarinnar að móta eða framfylgja íslenskri málstefnu. Nú gilda sérstök lög um málnefndina. Árið 1985 var stofnuð Íslensk málstöð, sem er skrifstofa málnefndarinnar. Einnig má nefna að árið 1983 kom Ríkisútvarpið sér upp málfarsráðunaut í fullu starfi, og árið 1985 samþykkti stofnunin sérstaka málstefnu. Lengst af hefur málhreinsunarstefnan verið tiltölulega óumdeild á Íslandi. Á seinni árum hafa þó stundum komið upp efasemdaraddir, og sumir hafa efast um að einstrengingsleg barátta gegn tökuorðum og "málvillum" sé heppileg eða réttlætanleg. Um þetta voru talsverðar deilur nokkrum sinnum á 8. og 9. áratugnum, en lítið hefur farið fyrir slíkum deilum undanfarinn áratug eða svo.

Nefnd menntamálaráðuneytis, 1986
Íslendingar hafa sett sér það mark að varðveita tungu sína og efla hana. Með varðveislu íslenskrar tungu er átt við að halda órofnu samhengi í máli frá kynslóð til kynslóðar, einkum að gæta þess að ekki fari forgörðum þau tengsl sem verið hafa og eru enn milli lifandi máls og bókmennta allt frá upphafi ritaldar. Með eflingu tungunnar er einkum átt við að auðga orðaforðann svo að ávallt verði unnt að tala og skrifa á íslensku um hvað sem er, enn fremur að treysta kunnáttu í meðferð tungunnar og styrkja trú á gildi hennar. Íslensk málstefna hefur sjaldnast verið sett fram berum orðum en við getum væntanlega sagt að hún hafi í stórum dráttum falist í því að sporna við málbreytingum og hafna erlendum orðum, nema ekki verði samkomulag um íslensk orð sömu merkingar og útlendu orðin falli inn í íslenskt hljóð- og beygingakerfi. Þetta er í samræmi við álit nefndar sem menntamálaráðherra skipaði fyrir aldarfjórðungi, árið 1985, og hafði það hlutverk að semja álitsgerð um málvöndun og framburðarkennslu í grunnskólum. Nefndin skilaði álitið haustið 1986, og birtist það síðar á prenti í bókinni Mál og samfélag. Nefndin sagði þar m.a.: Íslendingar hafa sett sér það mark að varðveita tungu sína og efla hana. Með varðveislu íslenskrar tungu er átt við að halda órofnu samhengi í máli frá kynslóð til kynslóðar, einkum að gæta þess að ekki fari forgörðum þau tengsl sem verið hafa og eru enn milli lifandi máls og bókmennta allt frá upphafi ritaldar. Með eflingu tungunnar er einkum átt við að auðga orðaforðann svo að ávallt verði unnt að tala og skrifa á íslensku um hvað sem er, enn fremur að treysta kunnáttu í meðferð tungunnar og styrkja trú á gildi hennar. Varðveisla og efling eru ekki andstæður. Eðli málsins, formgerð þess ogeinkenni eiga að haldast. En málið á að vaxa líkt og tré sem heldur áfram að vera sama tré þótt það þroskist og dafni. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 69 69

Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð
Íslensk málstefna Alþingi ályktar að samþykkja tillögur Íslenskrar málnefndar að íslenskri málstefnu sem opin-bera stefnu í málefnum íslenskrar tungu. Alþingi lýsir yfir stuðningi við það meginmark-mið tillagna Íslenskrar málnefndar að íslenska verði notuð á öllum sviðum íslensks samfélags. Ályktun Alþingis, samþykkt 12. mars 2009 Tillögurnar hafa verið gefnar út í bæklingnum Íslenska til alls Árið 2007 hófst Íslensk málnefnd handa um mótun íslenskrar málstefnu sem hefði það að meginmarkmiði „að tryggja að íslenska verði notuð á öllum sviðum íslensks samfélags“. Tillögur nefndarinnar að málstefnu voru gefnar út í bæklingnum Íslenska til alls á degi íslenskrar tungu Tillögurnar voru síðan samþykktar óbreyttar sem ályktun Alþingis 12. mars Nú liggur því í fyrsta skipti fyrir formleg stefna stjórnvalda í málefnum íslenskrar tungu. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 70 70

Lög um íslenska tungu Lög um stöðu íslenskrar tungu og táknmáls
voru sett vorið 2011 Þá fyrst fékk íslenska stöðu opinbers tungumáls „Íslenska er þjóðtunga Íslendinga og opinbert mál á Íslandi.“ Sama gildir um íslenskt táknmál „Íslenskt táknmál er fyrsta mál þeirra sem þurfa að reiða sig á það til tjáningar og samskipta og barna þeirra. Skulu stjórnvöld hlúa að því og styðja. “

Málstefna og málnotkun í fræðiskrifum

Málbreytingar Öll mál breytast með tímanum en er hugsanlegt að hægja á breytingunum? og þá að hvaða marki, og hversu lengi? og er einhver ástæða til þess? Íslensk málstefna felst í varðveislu og nýsköpun barist gegn málbreytingum og tökuorðum hlúð að nýsköpun í orðaforða á sem flestum sviðum En við hvaða málbreytingum á að sporna? Málstefnan leggur áherslu á varðveislu og nýsköpun. En öll mál breytast með tímanum; það er staðreynd sem ekki þýðir að mæla í mót. Hitt deila menn um, að hve miklu leyti sé hægt að sporna við slíkri þróun, og hvort einhver ástæða sé til þess, ef hægt væri. Á Íslandi hugsuðu menn lengi framan af lítið sem ekkert um breytingar á málinu, hvað þá að reyna að berjast gegn því. Upphaf málhreinsunar fer saman við upphaf sjálfstæðisbaráttunnar, og það er auðvitað engin tilviljun. Frá því snemma á 19. öld hefur málhreinsunarstefnan verið ríkjandi, þótt það sé misjafnt hversu áberandi hún hefur verið. En hver er íslensk málstefna? Í raun og veru hefur hún sjaldnast verið sett fram berum orðum, a.m.k. á seinni árum; en við getum væntanlega sagt að hún felist í stórum dráttum í því að sporna við málbreytingum og hafna erlendum orðum, nema ekki verði samkomulag um íslensk orð sömu merkingar og útlendu orðin falli inn í íslenskt hljóð- og beygingakerfi. Þetta kann að virðast einfalt, en er það ekki alltaf í framkvæmd. Það liggur ekki alltaf ljóst fyrir við hvaða breytingum skuli sporna. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 73 73

Viðmið í vali milli afbrigða
Við hvað er miðað í vali milli afbrigða þegar eitthvert málfarsatriði er á reiki? Oft er miðað við aldur það talið réttast sem er elst Einnig er miðað við málhefð það talið rétt sem hefð er fyrir í málinu Oft er skírskotað til ótiltekinna smekkmanna „Betra þykir …“, „Sumir segja fremur…“ Hvað merkja hugtökin rétt og rangt í máli? Um það hafa menn lengi deilt. Oft er látið í veðri vaka að þau hafi einhverja ótvíræða og klára merkingu, en því er ekki að heilsa. Óhætt er þó að segja að menn beiti einkum tvenns konar rökum þegar dæmt er um hvað sé rétt mál og hvað rangt. Annars vegar athuga menn hvað ráða má af elstu dæmum um íslenskt mál, og hins vegar hvað er almennt mál nú á tímum. Það er á hinn bóginn misjafnt hvort menn láta vega þyngra. Ýmsar breytingar frá fornu máli eru vissulega viðurkenndar, en aðrar eru taldar "rangt mál". Og ekki er alltaf auðvelt að gera sér grein fyrir því hvað ræður; hvað er viðurkennt og hverju hafnað. Oft er vitnað til er það hvað sé almennt viðurkennt. Taka má sem dæmi kverið Gætum tungunnar, sem bókmenntafélagið gaf út 1984; þar er iðulega skírskotað til einhverra ótiltekinna yfirvalda og sagt: "Betra þykir ...", "Sumir segja fremur..." o.s.frv. Þetta er hæpnara viðmið en hin; það er nefnilega alveg ómögulegt að festa hendur á því. Hverjir eru þessir "sumir" sem þykir þetta eða hitt betra eða réttara? Rétt er að athuga vel, að það liggja ekki fyrir neinir úrskurðir yfirvalda um einstök málfarsleg efni; og jafnvel þótt þeir væru til, er vafasamt hvaða gildi þeir hefðu. Málið er nefnilega eitt af því sem er sameign okkar, og hæpið að líta svo á að nokkur geti gefið út nokkur boð eða bönn um notkun þess. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 74 74

Miðað við fornmál Hugsum okkur að telja það réttast sem er elst og miða við elstu íslenska texta, en ekki forsöguna engin málfræðileg rök eru þó fyrir þessu viðmiði það eru ytri aðstæður sem valda þessu vali þetta er málið á gullaldarbókmenntum Íslendinga Það er þó oft útilokað að nota þetta viðmið þekking okkar á 13. aldar máli er ekki ótakmörkuð við höfum t.d. litlar heimildir um talmálið Við skulum nú hugsa okkur að við kæmum okkur saman um það að telja það réttast sem væri elst, og miða þá við elstu varðveitta texta á íslensku, en hirða ekki um forsögu málsins. Við skulum samt gera okkur grein fyrir að það eru ekki nein málfræðileg rök fyrir því að velja 12. eða 13. aldar íslensku sem viðmið, frekar en eitthvert eldra eða yngra málstig. Það eru ytri aðstæður sem valda því að mál þessa tíma er notað sem viðmið; sem sé þær að á því eru fornbókmenntir okkar skrifaðar, a.m.k. þær sem merkastar þykja. En þótt þarna verði málfarslegum rökum ekki við komið, er eðlilegt að velja það mál sem er á elstu varðveittum textum sem einhvers konar viðmið. En það er alls ekki eins auðvelt og halda mætti í fljótu bragði að dæma mál rétt og rangt eftir þessu viðmiði.Fyrir því eru ýmsar ástæður. Í fyrsta lagi er þekking okkar á fornmálinu ekki ótakmörkuð. Þótt við eigum mikið af rituðum textum frá 13. öld miðað við ýmsar aðrar þjóðir, þá eru þeir tiltölulega einhæfir; mestanpart frásagnarbókmenntir af ýmsu tagi, en einnig nokkuð af lagatextum og skjölum. Þótt eitthvert orð, einhver beygingarmynd eða einhver setningagerð komi ekki fyrir í varðveittum textum, getum við ekki fullyrt að það hafi ekki tíðkast í forníslensku. Það gæti sem best verið tilviljun að það hefði ekki komist á bækur; nú eða þær bækur sem það komst á hafi allar glatast. Við vitum líka sáralítið um fornt talmál. Í nútímaíslensku er munur talmáls og ritmáls töluverður, og líklega meiri en við gerum okkur grein fyrir í fljótu bragði. Það má telja víst að einhver munur hafi einnig verið á talmáli og ritmáli til forna. En hvort hann var meiri eða minni en nú, og í hverju hann var fólginn, getum við lítið sagt um. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 75 75

Vandkvæði á að miða við fornmál
Fornir textar birta ekki einlitt og fullkomið mál þar má finna sitthvað sem nú er kallað „málvillur“ Stokkhólms-hómilíubók er handrit frá um 1200 „óvíða flóa lindir íslenzks máls tærari en þar, og er sá íslenzkur rithöfundur sem ekki hefur þaullesið hana, litlu betur undir starf sitt búinn en sá prestur sem enn á ólesna fjallræðuna“ Jón Helgason, Handritaspjall þar stendur víða ég langa, við löngum er mig langar þá rangt – jafnrangt og mér langar? Í öðru lagi er því síður en svo að heilsa að hinir fornu textar birti eitthvert einlitt og dauðhreinsað mál; þar er að finna alls konar ósamræmi og ýmislegt sem nú yrði eflaust kallað "málvillur". Tökum dæmi af hinni alþekktu "þágufallssýki", sem mikið hefur verið barist gegn á undanförnum árum. Það er sagt rangt að segja mér langar, mér vantar o.s.frv., og rökstutt með því að eldra sé — og þar af leiðandi réttara — að segja mig langar, mig vantar. Þetta er auðvitað rétt svo langt sem það nær. En lítum nú á eitt elsta varðveitta íslenska handritið, Hómilíubókina sem nú er varðveitt í Stokkhólmi og kennd við þá borg. Um þessa bók hefur Jón Helgason prófessor sagt: "óvíða flóa lindir íslenzks máls tærari en þar, og er sá íslenzkur rithöfundur sem ekki hefur þaullesið hana, litlu betur undir starf sitt búinn en sá prestur sem enn á ólesna fjallræðuna." Nú vill svo til að í þessari bók stendur iðulega hvorki mig langar né okkur langar, heldur ég langa, við löngum; sögnin er sem sé höfð persónuleg, og tekur frumlag í nefnifalli. Ef við miðum eingöngu við hvað sé elst í íslensku, mætti því halda því fram að mig langar sé engu réttara en mér langar, því að ég langa sé notað í þessu forna handriti. Engan hef ég samt heyrt halda því fram, enda væri það út í hött; því að hvorttveggja er að í öðrum handritum fornum er sögnin oftast ópersónuleg, og hún hefur oftast verið höfð með þolfalli á síðari öldum. En þetta dæmi sýnir okkur að ekki er umsvifalaust hægt að miða eingöngu við það elsta. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 76 76

Viðurkenndar breytingar og aðrar
Eru „gamlar“ breytingar viðurkenndar en „nýjum“ hafnað? Og við hvaða aldur er miðað? þf.et. læknir, nf.ft. læknirar er ævagamalt ef. föðurs er í handriti Njálu frá um 1300 en þgf.et. af lykill var lukli að fornu, ekki lykli Ýmsar hljóðbreytingar eru viðurkenndar enda ekki jafnaugljósar í rituðu máli Breytingar á beygingu og orðaforða sjást vel enda hefur baráttan einkum beinst gegn þeim Það mætti láta sér detta í hug að gamlar breytingar væru viðurkenndar, en nýjar ekki. Svo er þó ekki alltaf. Þannig er t.d. beygingin læknir - læknir, læknirar o.s.frv. mjög gömul, en þó ekki viðurkennd. Dæmi um ef. föðurs finnast í Njáluhandriti frá um 1300; ef. drottningunnar kemur fyrir í Reykjahólabók frá upphafi 16. aldar; o.s.frv. Aftur á móti eru ýmsar yngri breytingar viðurkenndar, einkum hljóðbreytingar, s.s. samfall i og y, hljóðdvalarbreytingin o.fl. Af þeim tegundum breytinga sem við höfum talað um er auðveldast að fylgjast með þeim sem snúa að orðunum og útliti þeirra; beygingum og orðaforða. Hljóðbreytingar eru ekki jafn augljósar, eins og við höfum talað um; og setningafræðilegar breytingar og merkingarbreytingar leyna meira á sér. Þess vegna hefur málstefnan mest beinst gegn beygingarbreytingum og erlendum slettum, þótt önnur atriði hafi vissulega verið tekin fyrir líka. Sem dæmi um hljóðfræðilegar breytingar sem barist hefur verið gegn má nefna flámælið, samruna i og e annars vegar og u og ö hins vegar. Af breytingum á orðmyndun má nefna -ó-orðin; af setningafræðilegum breytingum tala við hvorn annan og það var barið mig; af merkingarbreytingum að nota so. dingla í merkingunni 'hringja'. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 77 77

Ranghugmyndir um fornmálið
Hvaðan koma hugmyndir okkar um fornmál? ekki úr handritunum eða stafréttum útgáfum heldur úr útgáfum með samræmdri stafsetningu annaðhvort fornri eða nútímastafsetningu Útgáfurnar eru oft frábrugðnar handritunum „samræmd stafsetning“ var ekki til að fornu útgefendur textanna „leiðrétta“ oft málfar textanna þannig að málbreytingar virðast minni en þær eru Hugmyndir flestra um forníslensku eru ekki komnar úr stafréttum útgáfum fornrita, heldur úr útgáfum sem ýmist nota svonefnda samræmda stafsetningu forna, nútímastafsetningu, eða eitthvað þar á milli. Og þessar útgáfur eru frábrugðnar handritunum sjálfum í veigamiklum atriðum. Í fyrsta lagi þekktu fornmenn ekkert sem kallast má samræmd stafsetning í nútímaskilningi. Í öðru lagi — og það er mikilvægara — leiðrétta útgefendur iðulega málfar handritanna. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 78 78

Breytingar útgefenda Útgáfa Fornritafélagsins á Egils sögu er vönduð en þar leiðréttir útgefandi „bersýnilegar pennavillur og smáúrfellingar nauðsynlegra orða“ Í Reykjabók Njálu frá um 1300 stendur föðurs þessu er breytt athugasemdalaust í föður í útgáfum Slíkar breytingar virðast e.t.v. eðlilegar en þær valda því að forníslenska virðist hafa verið „betra“ eða „hreinna“ mál en hún var í raun Í formála útgáfu Fornritafélagsins á Egils sögu Skallagrímssonar segir útgefandi t.d. að fyrir utan það að samræma stafsetningu hafi hann leiðrétt "bersýnilegar pennavillur og smáúrfellingar nauðsynlegra orða". Þessar breytingar útgefenda verða auðvitað til þess að hinn raunverulegi munur fornmáls og nútímamáls minnkar í augum okkar. Þar við bætist að hinar "bersýnilegu pennavillur" sem áður voru nefndar felast oft í því sem nú væri kallað málvillur; t.d. rangri fallbeygingu. Í Reykjabók, einu helsta og elsta handrit Njálu, frá því um 1300 eða litlu síðar, er að finna orðmyndina föðurs, með s í endann, eins og áður var vikið að; en í útgáfum er þessu yfirleitt breytt athugasemdalaust í "réttu" myndina föður. Það er ljóst að slíkar breytingar, þótt smávægilegar virðist og sjálfsagðar í fljótu bragði, hafa mikil áhrif í þá átt að láta okkur halda að forníslenska hafi verið miklu "betra" eða "hreinna" mál en hún var í raun og veru. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 79 79

Mat á nýjungum í máli Eðlilegt er að nota fornmálið sem fyrirmynd en einblína ekki á það eða hengja sig í smáatriði Fjölmargar breytingar hafa orðið á málinu sem nú eru algerlega viðurkenndar sem rétt mál Vandinn er nýjungar sem eru að koma upp eða eru komnar upp en hafa ekki að fullu sigrað Á að berjast gegn þeim öllum – eða sumum? og með hvaða rökum á að skilja þar á milli? Ef við viljum á annað borð reka einhverja málstefnu, hirða eitthvað um ástand málsins, eins og ég held að flestir vilji, þá er bæði eðlilegt og sjálfsagt að líta til fornmálsins sem einhvers konar fyrirmyndar. En við megum ekki einblína á það, og ekki hengja okkur í smáatriði. Það er alveg ljóst að fjölmargar breytingar sem orðið hafa á málinu eru nú fullkomlega viðurkenndar sem góð og gild íslenska. Vandinn felst þá fyrst og fremst í því að dæma um nýjungar sem eru að koma upp, eða eru komnar upp en hafa ekki að fullu sigrað. Á að berjast gegn þeim öllum? Og ef ekki, þá hverjum þeirra? Og með hvaða rökum á að skilja þar á milli? Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 80 80

Ástæður fyrir baráttu gegn breytingu
Ekki er rétt að berjast gegn öllum breytingum heldur verður að vega það og meta hverju sinni Þrjár ástæður fyrir baráttu gegn breytingu: að hún torveldi okkur að skilja eldri texta að hún minnki fjölbreytni málsins að hún raski grundvallarþáttum málkerfisins Fyrstnefnda ástæðan er e.t.v. mikilvægust ath. þó að málkunnáttan er að talsverðu leyti óvirk Vissulega er af ýmsum ástæðum æskilegt að málið breytist sem minnst. En það er eðli mála að breytast, og engar líkur til að við komumst hjá einhverjum breytingum á móðurmálinu, hvort sem okkur líkar betur eða verr. Ég held að það sé hvorki nauðsynlegt né skynsamlegt að berjast af sama krafti gegn öllum breytingum, heldur verði að vega það og meta hverju sinni, hvort málstaðurinn sé baráttunnar virði. Á því hafa menn auðvitað mismunandi skoðanir, en ég get t.d. hugsað mér þrjár gildar ástæður fyrir að vilja sporna gegn ákveðinni málbreytingu; að hún geri okkur erfiðara um vik að skilja málfar undangenginna kynslóða, að hún minnki fjölbreytni málsins, og að hún raski grundvallarþáttum málkerfisins — sem að vísu gæti reynst erfitt að skilgreina hverjir séu. Fyrstnefnda ástæðan er e.t.v. mikilvægust, enda má segja að hún taki yfir hinar tvær; það er að segja, búast má við að breyting sem minnkar fjölbreytni málsins eða raskar grundvallarþáttum málkerfisins torveldi okkur jafnframt skilning á máli forfeðranna. Þó þarf svo ekki að vera, því að talsvert af málkunnáttu okkar er óvirk kunnátta; orð, beygingar eða setningagerðir sem við skiljum en notum sjaldan eða aldrei sjálf. Þótt fáir eða engir beygi nú firðir um fjörðu eða skildir um skjöldu kannast menn við hina fornu beygingu, og sú breyting sem orðið hefur torveldar því sjaldnast skilning. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 81 81

Er þágufallssýki óæskileg?
Hvað með t.d. þágufallssýkina? Torveldar hún skilning á eldri textum? varla Minnkar hún fjölbreytni málsins? það er skilgreiningaratriði Raskar hún grundvallarþáttum málkerfisins? sennilega ekki Er þá kannski rétt að láta hana í friði? margir yrðu ósáttir við það Hvað eigum við þá að segja um breytingar sem mjög hefur verið barist gegn, eins og t.d. þágufallssýkina, eða beyginguna læknir um læknir? Er einhver gild ástæða til að berjast gegn þessum breytingum? Því verður hver að svara fyrir sig. Ég held að hvorug þessara breytinga eigi að torvelda skilning á eldri textum; það er hvort eð er ekkert einsdæmi að sagnir hafi breytt um fallstjórn, eða orð flust milli beygingarflokka. Hvorug þessara breytinga raskar heldur grundvallarþáttum málkerfisins, að því er ég best fæ séð. Bæði persónulegar og ópersónulegar sagnir halda áfram að vera til, og það skiptir varla sköpum þótt stöku sögn flytjist á milli flokka; og orð eins og læknir hætta ekki að beygjast. Hins vegar mætti með nokkrum rökum halda því fram að fjölbreytni málsins minnkaði ef þessar breytingar gengju yfir; sagnir sem tækju með sér þolfall eins og langa og vanta gera nú hyrfu úr málinu, og einn beygingarflokkur nafnorða líka. Ef við viljum sem sagt berjast gegn þessum breytingum, þá höfum við vissulega rök fyrir því. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 82 82

Málvenja Nauðsynlegt er að taka tillit til málvenju getur verið að meirihluti landsmanna tali rangt mál? Hvernig á að gera upp á milli málvenja? Það verður ekki gert á málfræðilegum forsendum Aðeins er til ein málfræðileg skilgreining á réttu máli og röngu Það sem er málvenja einhvers hóps er rétt mál það sem er ekki málvenja neins manns er rangt mál Hér vantar augljóslega einn mjög mikilvægan þátt; málvenjuna. Mér finnst ákaflega hæpið að dæma einhverja breytingu sem orðin er í máli meginhluta landsmanna rangt mál, enda þótt hún geti talist óæskileg samkvæmt þeim rökum sem ég nefndi hér á undan. Um þetta eru þó skiptar skoðanir, og verður hver að ákveða fyrir sig. Það er oft ætlast til að málfræðingar kveði upp úrskurði um það hvað sé rétt og hvað rangt. Þeir gera það líka oft; en þeir úrskurðir byggjast ekki alltaf á málfræðilegum forsendum. Í raun og veru er ekki til nema ein skilgreining á réttu og röngu máli sem kalla má málfræðilega. Hún er sú að rétt mál sé það sem er málvenja einhverra, rangt sé það sem ekki er málvenja nokkurs manns. Það er nefnilega ekki hægt að gera upp á milli málvenja mismunandi hópa á málfræðilegum forsendum. Athugið að þetta felur það í sér að allir dómar sem venjulega eru felldir um rétt og rangt mál séu út í hött; þar er nefnilega í raun og veru verið að gera upp á milli málvenja. Hér að framan var nefnt að það er iðulega sagt að mér langar sé rangt mál, en aldrei er sagt að mín langar sé rangt — það nefnilega segir enginn. En frá málfræðilegu sjónarmiði er það aðeins mín langar sem er rangt, en bæði mig langar og mér langar er rétt; hvort tveggja er málvenja ákveðinna hópa. Athugið enn og aftur að ég segi: Frá málfræðilegu sjónarmiði; en við getum vissulega haft aðrar ástæður fyrir því að taka mig langar fram yfir mér langar. En það má gera á annan hátt en þann að dæma það síðarnefnda rangt. Það má í staðinn tala um gott og vont, æskilegt og óæskilegt o.s.frv. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 83 83

Álit nefndar menntamálaráðuneytisins
Nauðsynlegt er að átta sig á því að rétt mál er það sem er í samræmi við málvenju, rangt er það sem brýtur í bága við málvenju. Þótt algengast sé að allir hafi sömu málvenju, eru stundum uppi tvær venjur eða fleiri um sama atriðið og er mikilvægt að gera sér grein fyrir því. Þetta eru þá oft að nokkru leyti staðbundin máleinkenni eða mállýskur. Samkvæmt því sem nú var sagt um rétt mál og rangt er það rétt mál sem er í samræmi við þessar málvenjur eða mállýskur, þ.e. oft er um fleiri en einn réttan kost að velja. Hér er rétt að leggja áherslu á að nefnd á vegum menntamálaráðuneytisins, sem skilaði áliti árið 1986, komst einmitt að þeirri niðurstöðu að málvenja hlyti að vera meginviðmið í dómum um rétt og rangt. "Nauðsynlegt er að átta sig vel á því að rétt mál er það sem er í samræmi við málvenju, rangt er það sem brýtur í bága við málvenju", segir nefndin (sjá Mál og samfélag, bls. 56). Nefndin segir enn fremur: "Þótt algengast sé að allir hafi sömu málvenju, eru stundum uppi tvær venjur eða fleiri um sama atriðið og er mikilvægt að gera sér grein fyrir því. Þetta eru þá oft að nokkru leyti staðbundin máleinkenni eða mállýskur. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 84 84

Hvað er málvenja? En hvernig á að skilgreina málvenju? […] með málvenju er ekki átt við einstaklingsbundin tilbrigði í máli. Tiltekið atriði getur ekki orðið rétt mál við það eitt að einn maður temji sér það. […] í samræmi við meginstefnuna í málvernd að reyna að sporna gegn nýjum málsiðum með því að benda á að þeir séu ekki í samræmi við gildandi málvenjur. Skv. þessu er þágufallssýki ekki „rangt mál“ en hefur lengi verið fordæmd og barist gegn henni og hæfir því ekki formlegu málsniði Samkvæmt því sem nú var sagt um rétt mál og rangt er það rétt mál sem er í samræmi vð þessar málvenjur eða mállýskur, þ.e. oft er um fleiri en einn réttan kost að velja." Hún bendir einnig á "að með málvenju er ekki átt við einstaklingsbundin tilbrigði í máli. Tiltekið atriði getur ekki orðið rét mál við það eitt að einn maður temji sér það." Að síðustu má vekja athygli á því að nefndin segir "í samræmi við meginstefnuna í málvernd að reyna að sporna gegn nýjum málsiðum með því að benda á að þeir séu ekki í samræmi við gildandi málvenjur. Þar er þá um að ræða vísa að málbreytingum." Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 85 85

Tilbrigði í máli Er íslenskan ein? eða eru til mörg mál í landinu? Yfirbragð málsins getur verið margvíslegt orðaval og merking orðaröð og setningagerð beygingar og orðmyndir framburður og framsögn og sitthvað fleira Því er oft haldið fram að íslenskan sé ein og hafi alltaf verið; það sé t.d. rangt að tala um forníslensku og nútímaíslensku sem tvö afbrigði málsins, hvað þá tvö mál. Samfellan í málinu sé slík að öll svona skipting sé villandi. Þó er hægt að halda því fram með góðum rökum að til sé margs konar íslenska; yfirbragð málsins getur verið með ýmsu móti. Orðaval getur verið ólíkt, og menn leggja stundum mismunandi merkingu í einstök orð. Ýmis atriði í setningagerð geta verið mismunandi, ekki síst orðaröð. Sum orð geta beygst á fleiri en einn hátt, og sum orð hafa fleiri en eina mynd. Þá getur framburður og framsögn verið með ýmsu móti; og svo mætti lengi telja. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 86 86

Nokkur tilbrigði í máli
Hvað merkir dingla? ‘sveiflast’ eða ‘hringja bjöllu’ Hvar standa atviksorð? ég auðvitað veit ekki eða ég veit auðvitað ekki Hvernig eru gagnverkandi fornöfn notuð? þeir litu hvor á annan eða þeir litu á hvorn annan Hvernig er klósettið borið fram? klósettið eða klóstið Hér má nefna fáein dæmi til skýringar. Sögnin dingla merkti áður fyrr ‘sveiflast’, en merkir nú í máli margra ‘hringja bjöllu’. Atviksorð geta staðið á mismunandi stöðum í setningu; það er bæði hægt að segja ég veit auðvitað ekki hvort hann kemur og ég auðvitað veit ekki hvort hann kemur. Notkun svokallaðra gagnverkandi fornafna er talsvert á reiki; margir segja þeir litu hvor á annan en einnig er algengt að segja þeir litu á hvorn annan. Framburður ýmissa orða getur líka verið á fleiri en einn veg; orð eins og klósettið er bæði hægt að bera fram „eins og það er skrifað“, og einnig stytta það um eitt atkvæði og segja „klóstið“. Svona er hægt að halda áfram að tína til tilbrigði af ýmsu tagi. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 87 87

Málsnið Slík tilbrigði eru oft nefnd mállýskur ef þau tengjast ákveðnum landshlutum eða ákveðnum þjóðfélagshópum Margvísleg tilbrigði eru þó af öðrum toga tengjast hvorki landshlutum né þjóðfélagshópum fremur ytri aðstæðum og miðli Þessi tilbrigði eru nefnd málsnið búningur málsins, mótaður af aðstæðum Slík tilbrigði eru oft kölluð mismunandi mállýskur. Það er þó einkum gert ef þau tengjast ákveðnum landshlutum, og þá er talað um norðlensku, vestfirsku o.s.frv.; eða ákveðnum þjóðfélagshópum, og þá er talað um yfirstéttarmál, unglingamál o.s.frv. En ýmis tilbrigði eru þó af öðrum toga; tengjast hvorki landshlutum né þjóðfélagshópum, heldur ytri aðstæðum málsins hverju sinni, svo og þeim miðli sem notaður er. Þá er fremur talað um málsnið. Með málsniði er átt við heildaryfirbragð málsins, sem mótast af aðstæðum hverju sinni. Þótt við hugsum sjaldnast út í það lögum við oftast mál okkar að aðstæðum; miðum það við aldur viðmælenda, menntun þeirra, fjölda, hvort um er að ræða einkasamtal, fyrirlestur á ráðstefnu eða frétt í sjónvarpi; o.s.frv. Venjulega gerum við þetta áreynslulaust, og hvorki tökum eftir því sjálf né þeir sem hlusta á okkur. Aftur á móti hrökkvum við í kút ef þetta bregst; ef rangt málsnið er notað. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 88 88

Hvað ræður málsniði? Málsnið mótast af miðli málsins ritmál eða talmál; mál í talmiðlum vettvangi t.d. einkasamtal, fyrirlestur á ráðstefnu, blaðagrein mælanda t.d. kyni, aldri, menntun og þjóðfélagsstöðu viðmælanda Hvað er það sem mótar eða ákvarðar málsnið? Í fyrsta lagi er það miðillinn; hvort málinu er miðlað í rituðu formi eða töluðu. Það er verulegur munur á dæmigerðu málsniði ritmáls og dæmigerðu málsniði talmáls. Þarna má einnig nefna þriðju tegundina, mál í talmiðlum (útvarpi og sjónvarpi); við komum nánar að því síðar. Í öðru lagi skiptir máli hver vettvangurinn er. Málsniðið er ólíkt eftir því hvort við erum að tala við kunningja okkar undir fjögur augu, flytja fyrirlestur á ráðstefnu frammi fyrir tugum áheyrenda, eða skrifa grein í dagblað. Í þriðja lagi hefur mælandinn að sjálfsögðu mótandi áhrif á málsniðið. Konur tala að einhverju leyti öðruvísi en karlar; menntun mælandans hefur áhrif á málfar hans; og staða hans í þjóðfélaginu líka. En það er ekki bara hjá mælandanum sem þessir þættir skipta máli; viðmælandinn mótar líka málfar mælandans. Við tölum öðruvísi við afa og ömmu en við jafnaldra okkar, og við tölum öðruvísi við kennarann en skólasystkini okkar. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 89 89

Málsnið og stíll Málsnið og stíll eru skyld hugtök skarast oft, en merkja þó ekki það sama Málsnið mótast af aðstæðum og tilgangi og einnig af miðli og vettvangi formlegt/óformlegt; talmál/ritmál Stíll getur verið einstaklingsbundinn eða bundinn bókmenntategundum stíll Halldórs Laxness; Íslendingasagnastíll Málsnið er ekki ýkja gamalt hugtak og ekki mjög þekkt. Hins vegar kannast flestir við að talað sé um mismunandi stíl í svipaðri merkingu. Og vissulega eru þetta skyld hugtök og mörkin milli þeirra ekki alltaf skýr. Þó má segja að málsnið mótist af aðstæðum, tilgangi, miðli o.þ.h., og snúi að dæmigerðum búningi málsins í einhverju tilteknu samhengi. Stíll tengist aftur á móti fremur einstaklingum, tilteknum bókmenntategundum o.s.frv. Þannig er talað um stíl Halldórs Laxness og stíl Þórbergs Þórðarsonar, Íslendingasagnastíl, Biblíustíl o.s.frv. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 90 90

Formlegt og óformlegt málsnið
orðaval hnitmiðað orð einkum úr ritmáli nýyrði í stað slettna óbein orðaröð algeng sögn á undan frumlagi lh.þt. á undan sögn framsögn skýr lítil brottföll og samlaganir hægt og settlegt tal Óformlegt málsnið orðaval kæruleysislegt ýmis talmálsorð slangur og slettur bein orðaröð venjuleg frumlag á undan sögn lh.þt. á eftir sögn framsögn oft óskýr brottföll og samlaganir hratt og kæruleysislegt tal Málsnið getur verið misjafnlega formlegt, og við getum litið á nokkur atriði sem greina eða geta greint milli formlegs og óformlegs málsniðs. Í fyrsta lagi er orðaval hnitmiðaðra í formlegu málsniði; þar eru oft notuð orð sem eru bundin við ritmál, íslensk nýyrði eru notuð í stað erlendra tökuorða og slettna, o.s.frv. Í talmálinu er orðaval kæruleysislegra, notuð ýmis orð sem sjaldan eru sett á prent, og tökuorð og slettur mun algengari en í ritmáli. Í öðru lagi er oft munur á setningagerð, ekki síst orðaröð. Í formlegu málsniði er óbein orðaröð algeng, þannig að setningar byrji á sögninni; Leggur hann nú af stað. Einnig er algengt að lýsingarhættir (og lýsingarorð) komi á undan aðalsögn í ákveðnum setningagerðum; Talið er að …; Ljóst þykir nú að …. Í óformlegu málsniði eru þessi tilbrigði sjaldgæf; þar er frumlagið venjulega á undan sögn, og lýsingarhættir fyrir aftan aðalsögn. Í þriðja lagi er framsögn oft ólík. Í formlegu málsniði má búast við fremur hægu og settlegu tali, þar sem fremur lítið er um brottföll og samlaganir í framburði. Óformlegt tal er hins vegar oft fremur hratt og kæruleysislegt, með talsverðum brottföllum og samlögunum. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 91 91

Vandað og óvandað málsnið
orðaval íslensk orð þjál nýyrði beygingar „réttar“ beygingar setningagerð einfaldar málsgreinar merking hefðbundin merking virt Óvandað málsnið orðaval slangur og slettur rangt eða illa gerð nýyrði beygingar „rangar“ beygingar setningagerð klúðurslegar málsgreinar merking orð notuð í nýrri merkingu Málsnið getur líka verið misjafnlega vandað. Munur vandaðs og óvandaðs málsniðs fellur að nokkru leyti saman við muninn á formlegu og óformlegu málsniði, en þó er nauðsynlegt að halda þessu aðgreindu. Óformlegt málsnið getur sem best verið vandað, og formlegt málsnið getur líka stundum orðið óvandað. Í vönduðu málsniði eru fremur notuð íslensk orð og þjál nýyrði. Í óvönduðu málsniði má búast við ýmiss konar slangri og slettum; en nýyrði geta líka verið rangt mynduð eða svo illa mynduð, t.d. löng og klúðursleg, að þau séu óvönduð, þótt þau séu af íslenskri rót. Í vönduðu málsniði eru orð beygð „rétt“, þ.e. í samræmi við „viðurkennda“ málvenju. Þannig er sagt litu hvor á annan en ekki litu á hvorn annan, áratugar en ekki áratugs, vegna aukningar en ekki vegna aukningu o.s.frv. Í vönduðu málsniði eru málsgreinar fremur stuttar og einfaldar, lítið um innskotssetningar og gætt vel að innbyrðis samræmi í málsgreinunum. Í óvönduðu málsniði eru málsgreinar oft langar og klúðurslegar, og uppfullar af hvers kyns ósamræmi. Í vönduðu málsniði er „hefðbundin“ merking orða virt, en forðast að nota orð í nýrri eða hæpinni merkingu. Í óvönduðu málsniði er aftur á móti algengt að orð séu notuð ómarkvisst og í rangri eða hæpinni merkingu. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 92 92

Talmál og ritmál Ritmál engin hikorð sjaldan endurtekningar setningar oftast fullgerðar sjaldan misritanir orðaval fremur formlegt lítið um slangur og slettur það fremur sjaldgæft „villur“ fremur sjaldgæfar Talmál hikorð mjög algeng endurtekningar tíðar ófullkomnar setningar mismæli algeng óformlegt orðaval slangur og slettur algengt það í upphafi setninga hvers kyns „villur“ tíðar Þegar við skrifum gefum við okkur í flestum tilvikum betri tíma til að forma hugsanir okkar en þegar við tölum, og þess vegna er minna um setningabrot o.þ.u.l. þar. Yfirleitt tökum við ekki eftir þessum mun, og höldum að talmál og ritmál sé u.þ.b. hið sama; en þar er mikill munur á. Við sjáum hann best þegar reynt er að gera ritmál að talmáli eða talað orð er sett á blað. Í venjulegu tali er það sjaldnast svo að við tölum hiklaust, mismælum okkur aldrei, hættum aldrei við hálfkláraða setningu o.s.frv. Þvert á móti; ef við töluðum án alls þessa væri það ekki eðlilegt tal. Við segjum nefnilega ýmsar setningar sem ekki eru í samræmi við málkunnáttu okkar. Við vitum vel að í íslensku verður að vera ákveðið samræmi milli frumlags og sagnar, að í hverri setningu verða að vera tilteknir liðir o.s.frv.; en eigi að síður segjum við oft setningar sem brjóta þessar reglur. Það er ekki vegna þess að við kunnum ekki málið, heldur vegna þess að við skipuleggjum ekki tal okkar langt fram í tímann, og ytri aðstæður spila sífellt inn í. Dæmi um hið öfuga, þ.e. talmál sem breytt er í ritmál, sjáum við stundum í dagblöðum, þegar prentað er orðrétt það sem einhver og einhver hefur sagt t.d. í útvarpi eða í síma við blaðamann. Þetta er þó sjaldgæft, því að talað mál, með öllu sínu hiki, stami og mismælum, verður nefnilega hálf hallærislegt á prenti, þótt enginn taki eftir neinu óeðlilegu þegar hlustað er á það; og lætur jafnvel þann sem haft er eftir líta út sem hálfgerðan aula. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 93 93

Málsnið ritmáls Ritmál á sér mörg málsnið fræðigreinar eru t.d. ópersónulegar og formlegar blaðafréttir oft persónulegri og óformlegri einkabréf persónulegust og óformlegust Mál í talmiðlum er nokkuð sér á báti það er oft samið sem ritmál en flutt sem talmál Í tölvupósti og netspjalli er alveg nýtt málsnið einhvers staðar milli talmáls og ritmáls Það er verulegur munur á talmáli og ritmáli; en ritmál er líka misjafnlega formlegt. Það er eðlilegt að annað málsnið sé á frétt í dagblaði en grein í fræðilegu tímariti. Þetta lýtur að ýmsum þáttum; orðavali, orðaröð, nálægð höfundar o.fl. Fræðilegar ritsmíðar eru yfirleitt nokkuð ópersónulegar og formlegar, en höfundar sem skrifa í blöð og tímarit almenns efnis gera sér oft nokkuð dælt við lesandann og tala til hans á persónulegum nótum. Þetta verður auðvitað alltaf spurning um smekk að einhverju leyti. Eins og áður er vikið að er mál í talmiðlum, útvarpi og sjónvarpi, nokkuð sér á báti. Það er nefnilega oft samið sem ritmál, en flutt sem talað mál. Þess vegna er það eiginlega sérstakur flokkur, milli ritmáls og talmáls. Vitanlega er þetta misjafnt; þessi lýsing á t.d. við fréttir, fréttaskýringar, erindi og kynningar í ýmsum tónlistarþáttum, en aðrir þættir eru oft meira og minna gerðir án handrits og því án einkenna ritmáls. Hér má einnig nefna að með tölvupósti, spjallrásum og öðru slíku er orðið til nýtt samskiptaform, sem er einhvers konar millistig milli talmáls og ritmáls. Þetta er ritmál að ytra formi, en því svipar til talmáls vegna hins nána sambands sem þarna er oft milli manna, menn „segja“ eitthvað og fá strax svar, o.s.frv. Þess vegna dregur orðaval og framsetning oft mikinn dám af talmáli. Það er mjög forvitnilegt að kanna þetta, og fyrir nokkrum árum var skrifuð BA-ritgerð um málfar á irkinu. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 94 94

Notið handbækur! Hugið að beygingu, setningagerð, orðavali: Íslensk orðabók Stafsetningarorðabók Beygingarlýsing íslensks nútímamáls (á netinu) Málfarsbanki Íslenskrar málstöðvar (á netinu) Stóra orðabókin um íslenska málnotkun Mergur málsins Íslensk samheitaorðabók Handbók um íslensku Það er ákaflega erfitt að gefa nákvæmar leiðbeiningar um málsnið; menn verða að hafa tilfinningu fyrir því hvað á við hverju sinni. Þótt menn telji sig ekki hafa slíka tilfinningu er óþarfi að örvænta, því að hana er hægt að tileinka sér með lestri vandaðra ritsmíða. Það verður aldrei lögð of mikil áhersla á lestur, því að þannig síast inn í mann tilfinning fyrir því hvað eigi við. Hér má þó til leiðbeiningar drepa á fáein atriði. Í upphafi er rétt að brýna fyrir mönnum að nota handbækur. Enginn er svo vel að sér eða hefur svo örugga máltilfinningu að hann geti ekki haft gagn af handbókum og orðabókum. Íslenskir stúdentar gera oft alltof lítið af því að fletta upp í slíkum ritum. Hér má vísa á yfirlit um nokkur helstu rit af þessu tagi. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 95 95

Stofnanamál Nafnorðastíll gera könnun; fólksfjöldi eykst Eignarfallssambönd breytt fyrirkomulag innheimtu virðisaukaskatts Langar og flóknar málsgreinar þrjár rækjuvinnslur í samvinnu við sveitarfélög á Norðurlandi vestra standa að rekstrinum Óíslensk setningagerð Í umræðu um málfar og málsnið ber svonefnt stofnanamál oft á góma. Þetta er málsnið sem menn þykjast helst finna á ýmsum gögnum frá opinberum stofnunum, s.s. skýrslum, álitsgerðum o.þ.h. Ekki er auðvelt að negla nákvæmlega nður hvað við er átt, en þó virðist einkum fernt koma til álita. Í fyrsta lagi nafnorðastíll; að nota nafnorð (oft leitt af sögn) og merkingarlitla sögn (t.d. vera) til að segja það sem eins væri hægt að segja með einni sögn. Þannig er talað um að gera könnun í stað þess að kanna, sagt að fólksfjöldi aukist í stað þess að fólki fjölgi, o.s.frv. Í öðru lagi einkennist stofnanamál af stirðum eignarfallssamböndum. Þannig er talað um breytt fyrirkomulag innheimtu virðisaukaskatts í staðinn fyrir breytt fyrirkomulag á innheimtu virðisaukaskatts, aukning tekna starfsmanna fyrirtækisins í stað aukning á tekjum starfsmanna fyrirtækisins o.s.frv. Í þriðja lagi eru langar og flóknar málsgreinar algengar í stofnanamáli. Dæmi: En til að auðvelda stillingu og notkun talhólfs skal þess freistað hér á eftir að lýsa stillingarferlinu og þýða nokkur orð sem fram koma í enska textanum, sem byggður er inn í kerfið og gætu reynst torskilin. Í fjórða lagi er oft talað um stofnanamál þegar setningagerð óíslenskuleg. Slíkt stafar oft annaðhvort af því að um þýðingu er að ræða, eða höfundur textans er ekki vanur að orða hugsanir sínar, nema hvorttveggja sé. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 96 96

Sérfræðilegt orðafar Oft er deilt á málfar ýmissa „fræðinga“ þeir sagðir tala vont og illskiljanlegt mál nota erlend orð og óskiljanleg nýyrði Slík gagnrýni er þó stundum óréttmæt oft er lítil hefð fyrir fræðigreininni á Íslandi orðaforði hennar verður þá alltaf framandi Oft er viðfangsefnið líka flókið og málfari þá kennt um ef fólk skilur það ekki Það er oft deilt á sérfræðinga í ýmsum greinum fyrir að tala eða skrifa vont og illskiljanlegt mál, og erlendum áhrifum oft kennt um. Hér þarf þó að athuga að þær fræðigreinar sem til umræðu eru eiga sér sjaldnast langa sögu á Íslandi; þar af leiðandi skortir alla hefð í sambandi við umtal um þær, og það tekur talsverðan tíma að skapa slíka hefð. Oft er þá um það að velja að nota erlend orð eða nýyrði, sem hljóta að verða almenningi framandi í fyrstu. Dæmi eins og þessi gerð slembitölugjafa kallast línuleg samleifaraðferð og Þar má til viðbótar jaðarpersónuleikaröskun nefna geðklofagerðarpersónuleikaröskun hljóta alltaf að liggja vel við höggi.Þau efni sem rætt er um eru líka oft svo flókin að borin von er að þau skiljist án einhverrar sérþekkingar. Stundum er þessu tvennu blandað saman; ef fólk skilur ekki sérfræðingana skellir það skuldinni á málfar þeirra, þótt hin raunverulega ástæða sé kannski sú að umræðuefnið er þess eðlis að það krefst sérþekkingar. Sérfræðingarnir eiga sér þannig oft málsbætur, þótt ég efist ekki um að sitthvað megi oft betur fara í framsetningu þeirra. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 97 97

Málfar og setningagerð
Forðist langar málsgreinar: þær torvelda skilning og auka hættu á villum Hugið að orðavali: mjög sérfræðilegt orðafar torveldar skilning og er oft óþarft Hugsið á íslensku: gætið ykkar vel ef stuðst er við erlendan texta þá skín setningagerð frumtextans oft í gegn Gæta þarf vel að lengd málsgreina. Langar málsgreinar verða oft flóknar og torskildar. Þar að auki eykst hætta á ýmiss konar villum mjög eftir því sem málsgreinar lengjast. Einnig þarf að huga vel að orðavali; sérfræðilegt orðaval torveldar iðulega skilning, en er oft óþarft. Það er nefnilega oft hægt að nota almenn orð sem allir þekkja í stað framandi fræðiorða, og rétt að gera það eftir því sem hægt er, a.m.k. ef textinn er ætlaður almenningi. Þá er nauðsynlegt að hugsa textann á íslensku. Oft eru menn að þýða erlendan texta, eða skrifa með hliðsjón af erlendum texta, og þá er alltaf hætt við að setningagerð frumtextans skíni í gegn og útkoman verði óíslenskuleg. Við þessu má bregðast með því að velta vandlega fyrir sér hvernig venja sé að orða þetta á íslensku, og nota til þess handbækur (t.d. Orðastað). Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 98 98

Orðafar í ritmáli og talmáli
Ýmiss konar orð fara illa í rituðum texta sum hafa of óvirðulegan blæ eða eru gildishlaðin belja, rolla í stað kýr, ær önnur eru oft of hversdagsleg eða talmálsleg pabbi, mamma; allt heila klabbið; ýmis -ó-orð ýmis tökuorð og slettur þykja óæskileg vídeó, gæd; ókei; - og svo mætti lengi telja einnig íslensk orð í breyttri merkingu dingla (= ‘hringja’), allavega (= ‘að minnsta kosti’) Það er augljóst að sum orð fara illa í rituðum texta. Sígild dæmi um það eru belja og rolla í stað kýr og ær, en einnig mætti nefna alls kyns slettur og slanguryrði o.m.fl. Slík orð ýmist hafa þá á sér óvirðulegan blæ eða eru of gildishlaðin til að þau fari vel í fræðitexta a.m.k., nema hvorttveggja sé. Önnur eru of hversdagsleg eða talmálsleg; í rituðu máli væri t.d. frekar notað faðir hennar og móðir hans en pabbi hennar og mamma hans. Hér má einnig telja ýmiss konar styttingar sem enda á -ó, eins og strætó (sem þó er líklega orðið nokkuð viðurkennt), menntó, púkó o.s.frv. Í rituðu máli þykir líka æskilegt að forðast ýmis tökuorð og slettur þótt þau séu algeng í talmáli. Þannig þykir betra að tala um myndband en vídeó, leiðsögumann en gæd, og orðið ókei sést sjaldan á prenti. Enn fremur er andstaða við að nota íslensk orð í breyttri merkingu, þótt sú notkun sé algeng í talmáli. Orðið dingla merkir í máli margra, a.m.k. barna, 'hringja bjöllu' (dyrabjöllu, bjöllu í strætó o.s.frv.), en það þykir ekki gott í rituðu máli. Þá má nefna að orðið allavega getur í máli margra merkt 'að minnsta kosti' eða þ.u.l., en við þeirri merkingu er oft amast. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 99 99

maður og það maður er oft notað sem óákveðið fornafn ef maður gerir þetta; maður heldur stundum að ... við því var áður amast, en varla lengur hins vegar á ekki að nota þú á þennan hátt það er oft notað í upphafi setninga án þess að vísa til nokkurs það komu margir í veisluna; það rignir mikið núna þetta er óformlegt, en gengur vel í ritmáli þó verður að varast ofnotkun Hér áður fyrr þótti ekki gott að nota orðið maður sem e.k. óákveðið fornafn. Þannig segir t.d. í Íslenzkri setningafræði Jakobs Jóh. Smára frá 1920: „Allmjög tíðkast nú í ræðu og riti orðið maður sem óákv. forn. (í öllum föllum); er sú notkun af útl. uppruna (d. og þ. man), og er alröng.“ Margir amast enn við þessari notkun, en þó hefur hún öðlast nokkra viðurkenningu í seinni tíð. Það stafar ekki síst af því að upp er komin önnur villa hálfu verri; þ.e. sú að nota annarrar persónu fornafnið þú í sama tilgangi, þ.e. sem e.k. óákveðið fornafn. Sú notkun er komin úr ensku, og hana ber skilyrðislaust að forðast. Eins og áður er nefnt er oft amast við því að hefja setningar á merkingarlausu það, í setningum eins og Það komu margir gestir í veisluna, Það rignir mikið í Reykjavík. Þannig segir Jakob Jóh. Smári t.d. í Íslenzkri setningafræði: „Fallegast mál er að nota þetta aukafrumlag sem minst.“ Engin ástæða er þó til að forðast að láta setningar byrja á það, en vissulega má ekki ofnota slíka byrjun frekar en annað. En það fer oft vel á því að byrja málsgrein á ábendingarfornafni, eða setningarlið sem inniheldur ábendingarfornafn. Þetta ábendingarfornafn vísar þá til þess sem hefur helst verið til umræðu í undanfarandi málsgrein, og tengir þannig málsgreinarnar saman. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 100 100

Orðaröð talmáls og ritmáls
Ýmis munur er á orðaröð ritmáls og talmáls atviksorð standa oft á öðrum stöðum í talmáli ég eiginlega held …; þú auðvitað veist þetta ekki sögnin stendur oft fremst í ritmáli ríða þeir nú af stað; kemur hann þar síðla dags þetta er algengt í frásagnar- og rökfærslutextum en kemur vart fyrir í talmáli Lítið er þó vitað um þennan mun í smáatriðum Ýmiss konar munur er á venjulegri orðaröð talmáls og ritmáls. Þannig er algengt að atviksorð standi á öðrum stöðum í setningum í talmáli en þau gera í ritmáli. Setningar eins og Ég eiginlega held ..., þar sem atviksorðið kemur milli frumlags og sagnar, eru algengar í talmáli en þessi röð á illa við í ritmáli. Í ritmáli er líka mjög algengt að setningar byrji á sögninni. Þetta er eitt helsta sérkennið á stíl Íslendingasagna, en er líka mjög algengt í sumum stíltegundum nútímamáls, einkum ýmiss konar sagnaþáttum og rökfærslutextum; aftur á móti er þetta ákaflega sjaldgæft í talmáli. Þótt oft geti farið vel á þessu verður að gæta þess vandlega að ofnota ekki þetta stílbragð. Athugið líka að það á aldrei við í fyrstu málsgrein innan kafla eða efnisgreinar. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 101 101

Persónuleg og tilfinningaleg orð
Á að skrifa ritgerð eða frétt í fyrstu persónu? mörgum þykir það fara illa oft er hægt að nota ópersónulega framsetningu ekki verður séð að … í stað ég sé ekki að … Forðist tilfinningaleg orð í fræðiritgerðum segið aldrei mér finnst! niðurstöður eru byggðar á persónulegu mati ekki veikja tiltrú lesenda á þeim að óþörfu! Mörgum finnst ekki fara vel á því að fræðileg ritgerð sé skrifuð í fyrstu persónu, eða höfundur komi þar beint fram. Þetta á auðvitað ekki síður við um blaðafréttir o.þ.h. Oft fer betur á því að nota ópersónulega framsetningu, t.d. þolmynd. Þannig gætuð þið sagt t.d. Ekki verður séð að ... í stað Ég sé ekki að Þetta er þó smekksatriði, og engin ástæða er til að leggja blátt bann við fyrstu persónu. Yfirleitt er rétt að forðast orðalag eins og Mér finnst ..., þótt það geti stöku sinnum átt rétt á sér. Ef að er gáð eru mjög margar staðhæfingar og niðurstöður í ritgerðum endanlega byggðar á persónulegu mati höfundar; hann vegur og metur þær röksemdir sem lagðar eru fram, og tekur á endanum afstöðu. Það er ástæðulaust að gera það með jafn huglægu orðalagi og mér finnst; það getur orðið til þess að veikja tiltrú lesenda á höfundi og niðurstöðum hans. Lesandinn á að vera fullfær um að meta hvenær höfundur er að greina frá óumdeilanlegum staðreyndum, og hvenær hann er að leggja eigið mat á eitthvert atriði. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 102 102

Eignarfall Eignarfall eintölu af ýmsum karlkynsorðum: í upphafi þessa áratugar – ekki áratugs bók prófessors Ágústs – ekki Ágústar notkun vefjarins hefur aukist – eða vefsins? Ef. et. af kvenkynsorðum sem enda á -ing: leiddi til mikillar aukningar – ekki aukningu höfnun þessarar kenningar – ekki kenningu vegna nýlegrar tilkynningar – ekki tilkynningu Hér á eftir verður drepið á ýmis málfarsatriði sem þarf að hafa í huga; reynt er að taka fyrir atriði sem reynslan sýnir að menn flaska oft á. Þetta er þó að sjálfsögðu engin tæmandi upptalning, og dálítið tilviljanakennt hvað er nefnt og hvað ekki. Hér má aftur vísa á skrá þar sem talin eru ýmis rit sem nauðsynlegt er að hafa við höndina við samningu texta. Einnig er vakin sérstök athygli á nýopnuðum málfarsbanka Íslenskrar málstöðvar. Eignarfall eintölu margra sterkra karlkynsorða er á reiki. Þar virðist megintilhneigingin vera sú að -s-ending komi í stað -ar-endingar. Sagt er tugs í stað tugar, vegs í stað vegar o.s.frv. Reyndar hafa ýmsar breytingar orðið frá fornu máli sem nú eru viðurkenndar. Í mannanöfnum er tilhneigingin þó þveröfug; þar kemur oft -ar í stað -s, t.d. Ágústar í stað Ágústs, Þórhallar í stað Þórhalls o.s.frv. Sumt af þessu er gamalt, eins og Haraldar og Höskuldar, og misjafnt hvað menn viðurkenna eða fella sig við. Í sumum tilvikum er beygingin misjöfn eftir merkingu. Orðið vefur er´h allt í einu orðið mjög algengt vegna þess að það hefur fengið nýja merkingu. Það er frá fornu fari vefjar í eignarfalli eintölu, en líklega eru þeir fáir sem nota þá mynd og segja t.d. notkun vefjarins hefur aukist. Í sterkum kvenkynsorðum með viðskeytinu -ing er eignarfall eintölu líka á reiki. Þessi orð hafa endað á -ar í eignarfalli, en nú er sterk tilhneiging til að láta þau fá -u-endingu; til drottningu í stað til drottningar, vegna birtingu dómsins o.s.frv. Þarna eru skýr áhrif frá hinum aukaföllunum, þolfalli og þágufalli, sem bæði enda á -u. Einnig gætir þessarar tilhneigingar í nokkrum kvenmannsnöfnum; til Sigrúnu, Kristínu o.s.frv. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 103 103

Föll með ópersónulegum sögnum
Þágufall í stað þolfalls eða nefnifalls: mig langar/vantar, ekki mér langar/vantar ég hlakka til/kvíði fyrir, ekki mér hlakkar/kvíðir Oft eru persónufornöfn í þf. en annað í þgf.: vantar þig og þínu fólki eitthvað Nefnifall í stað þolfalls: báturinn rak að landi í stað bátinn rak að landi reykurinn leggur upp í stað reykinn leggur upp Hin svonefnda „þágufallssýki“, þar sem notað er þágufall með ýmsum sögnum sem áður tóku nefnifall eða þolfall, er mjög útbreidd. Þótt skiptar skoðanir séu um það hvort eigi að fordæma hana eru flestir sammála um að hún eigi ekki við í vönduðu málsniði. Þannig á að skrifa mig vantar og mig langar en ekki mér vantar og mér langar; það á að skrifa ég hlakka til og ég kvíði fyrir en ekki mér hlakkar til og mér kvíðir fyrir, o.s.frv. Það er auðvitað búið að hamra á þessu í skólakerfinu og annars staðar áratugum saman, með misjöfnum árangri. Oft sér maður dæmi um að fólk hefur persónufornöfn, einkum fyrstu og annarrar persónu, í þolfalli, en önnur orð í þágufalli. Nýlega birtist t.d. auglýsing þar sem stóð vantar þig og þínu fólki þetta og þetta. Skylt þessu er það að stundum er notað nefnifall í stað þágufalls, og sagt báturinn rak að landi í stað bátinn rak að landi, og reykurinn leggur upp í stað reykinn leggur upp. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 104 104

Samræmi í kyni og tölu Gætið að samræmi í kyni og tölu: krakkarnir eru hérna allir – ekki öll foreldrar mínir eru skildir (??) hún varð vör við þetta – ekki var hér verður gerð grein fyrir vandanum – ekki gert fjöldi fólks kom á fundinn – ekki komu meirihluti stjórnarmanna samþykkti tillöguna – ekki samþykktu Mjög algengt er að eitthvað skorti á sambeygingu orða innan setningar; t.d. að lýsingarorð standi ekki í sama kyni, tölu og falli og nafnorðið sem það á við. Oft er þetta vegna þess að árekstur er milli forms nafnorðsins og merkingar þess. Þannig er orðið krakki karlkyns, en vísar oftast til barna af báðum kynjum, og þess vegna er algengt að með því standi lýsingarorð í hvorugkyni. Orðið foreldrar er líka karlkyns, og samkvæmt því á að segja foreldrar mínir eru góðir en ekki góð. Það er þó varla hægt að fylgja þessu út í æsar; tæpast treysta margir sér til að segja foreldrar mínir eru skildir (af so. skilja). Oft heyrist hún varð var við og hér verður gert grein fyrir; þar á lo. var að samræmast hún standa í kvenkyni, og lh. gert að samræmast grein og standa í kvenkyni líka; hún varð vör við og hér verður gerð grein fyrir. Iðulega stendur sögn í fleirtölu þar sem frumlagið er merkingarlega fleirtala þótt það sé formlega í eintölu. Þetta kemur fram í dæmum eins og fjöldi fólks komu á fundinn og meirihluti stjórnarmanna samþykktu tillöguna, þar sem orðin fjöldi og meirihluti eru í eintölu og eiga að ráða formi sagnarinnar. Því á þarna að vera fjöldi fólks kom á fundinn og meirihluti stjórnarmanna samþykkti tillöguna. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 105 105

Samræmi í löngum málsgreinum
Athugið samræmi í löngum málsgreinum ef langt er milli orða sem eiga að samræmast: Áður frestuðum hverfafundi með íbúum Túna, Holta, Norðurmýrar og Hlíða verður haldinn á Kjarvalsstöðum Þau 600 tonn af síld sem hingað til hefur verið landað í Vestmannaeyjum hefur verið dælt gegnum þessa sugu Tillagan sem ríkissáttasemjari bar fram í gær var hafnað í atkvæðagreiðslu Þeir sem kynnu að hafa tillögur um slík verkefni er bent á að rita stjórn sjóðsins Hættan á hvers kyns ósamræmi eykst eftir því sem málsgreinar verða lengri og flóknari. Í Áður frestuðum hverfafundi með íbúum Túna, Holta, Norðurmýrar og Hlíða verður haldinn á Kjarvalsstöðum ætti frestuðum fundi að vera frestaður fundur (fundurinn verður haldinn); í Þau 600 tonn af síld sem hingað til hefur verið landað í Vestmannaeyjum hefur verið dælt gegnum þessa sugu ætti þau 600 tonn að vera þeim 600 tonnum (þeim 600 tonnum verður dælt); og í Tillagan sem ríkissáttasemjari bar fram í gær var hafnað í atkvæðagreiðslu ætti tillagan að vera tillögunni (tillögunni var hafnað). Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 106 106

Fornöfn Hún vinnur við eitthvað verkefni Hún vinnur við eitthvert verkefni Þeir töluðu við hvorn annan Þeir töluðu hvor við annan Þau eiga sitthvorn bílinn Þau eiga sinn bílinn hvort Bæði samtökin styðja tillöguna Hvortveggja samtökin styðja tillöguna Algengt er að hvorugkynsmyndin eitthvað sé notuð hliðstæð (með nafnorði) þar sem ætti að vera eitthvert; hún vinnur við eitthvað verkefni ætti að vera hún vinnur við eitthvert verkefni. Hins vegar á að segja hún vinnur við eitthvað skemmtilegt. Tvíyrtu fornöfnin hvor annan og sinn hvor eru líka oft notuð öðruvísi en rétt þykir í vönduðu máli. Þannig er oft sagt þeir töluðu við hvorn annan en ætti að vera þeir töluðu hvor við annan; hvor á að sambeygjast frumlaginu (og standa á undan forsetningu ef um hana er að ræða). Einnig er oft notuð samsetningin sitthvor, t.d. þau eiga sitthvorn bílinn, þar sem ætti að vera þau eiga sinn bílinn hvort eða þau eiga hvort sinn bílinn. Þá er fornafnið báðir oft notað með fleirtöluorðum eins og bæði samtökin styðja tillöguna, þar sem ætti að nota fornafnið hvortveggi og segja hvortveggja samtökin styðja tillöguna. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 107 107

Myndir sagna Verslunin opnar klukkan 10 Verslunin verður opnuð klukkan 10 Frásögnin byggir á traustum heimildum Frásögnin byggist á traustum heimildum Bíllinn stöðvaði fyrir framan aðalinnganginn Bíllinn stöðvaðist fyrir framan aðalinnganginn eða Bíllinn var stöðvaður fyrir framan aðalinnganginn Stundum er notuð germynd sagna þar sem eðlilegra væri að nota þolmynd eða miðmynd. Oft er sagt að órökrétt sé að segja verslunin opnar klukkan 10, vegna þess að verslunin sé ekki gerandi; heldur eigi að nota þolmynd og segja verslunin verður opnuð klukkan 10. Sömuleiðis þykir betra að nota miðmynd í dæmum eins og Frásögnin byggist á traustum heimildum og Bíllinn stöðvaðist fyrir framan aðalinnganginn, í stað þess að nota germynd og segja Frásögnin byggir á traustum heimildum og Bíllinn stöðvaði fyrir framan aðalinnganginn. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 108 108

Orðalag - 1 Þetta er sagt að gefnu tilefni/af þessu tilefni Hagnaður fyrirtækisins er 25 miljónir í ár miðað við 17 miljónir í fyrra Hagnaður fyrirtækisins er 25 miljónir í ár en var 17 miljónir í fyrra Útgerðin gekk vel í fyrra á meðan vinnslan tapaði Útgerðin gekk vel í fyrra en vinnslan tapaði Þeir keyptu hugmyndina umsvifalaust Þeir féllust umsvifalaust á hugmyndina Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 109 109

Orðalag - 2 Gæði vörunnar eru mjög góð Gæði vörunnar eru mjög mikil; varan er mjög góð Fyrirtækið gerði könnun á viðhorfum kjósenda Fyrirtækið kannaði viðhorf kjósenda Fyrsti bruni ársins leit dagsins ljós á mánudagskvöld Fyrsti bruni ársins varð á mánudagskvöld Tíðni glæpa fer ört vaxandi Glæpum fjölgar ört Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 110 110

Orðalag - 3 Velta fyrirtækisins á ársgrundvelli er 200 miljónir Velta fyrirtækisins er 200 miljónir á ári eða Árleg velta fyrirtækisins er 200 miljónir Störfum í ferðamannaiðnaði hefur fjölgað Störfum í ferðaþjónustu hefur fjölgað Rekstraraðili fyrirtækisins Eigandi/umsjónarmaður/stjórnandi fyrirtækisins eða Sá/sú sem rekur fyrirtækið Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 111 111

Orðalag - 4 Þetta er ásættanlegt/óásættanlegt Þetta er viðunandi/óviðunandi Fyrirtækið er staðsett á Ártúnshöfða Fyrirtækið er á Ártúnshöfða Kaupmátturinn hefur hækkað Kaupmátturinn hefur aukist/vaxið Ég var að versla (inn) nýjar vörur Ég var að kaupa nýjar vörur Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 112 112

Orðalag - 5 Hann er farinn erlendis Hann er farinn til útlanda Óvíst er að samkomulagið haldi Óvíst er að samkomulagið standist eða Óvíst er að samkomulagið verði haldið eða Óvíst er að staðið verði við samkomulagið Þetta eru einhverjar 20 milljónir Þetta eru um það bil 20 milljónir Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 113 113

Einyrtar líkingar Einyrtar líkingar eru mjög algengar að nota orð í óeiginlegri eða afleiddri merkingu fjallsöxl, þröskuldur ‘hindrun’, þorskur ‘heimskingi’ Þær eru mjög vandmeðfarnar í þýðingu af því að hvert málsamfélag hefur sínar venjur På tærskelen til det nye år  Á þröskuldi nýja ársins (?) Das Haus stand am Fuß des Berges  við fót fjallsins (?) John is a chicken so he won’t come  Jón er kjúklingur (?) hér missir orðrétt þýðing algerlega marks eða hvað? Þegar þýtt er af erlendu máli á íslensku er alltaf hætta á að erlenda málið síist inn í þýðinguna – þýðandinn noti óafvitandi orð, orðasambönd og setningagerðir sem draga dám af frumtextanum en eru ekki eðlileg íslenska. Hér á eftir verða tekin nokkur dæmi um það sem helst er að varast í þessu. Í öllum málum er til aragrúi hvers kyns líkinga, þar sem orð eru notuð í einhvers konar óeiginlegri eða afleiddri merkingu. Í íslensku er t.d. talað um öxl á fjalli, orðið þröskuldur er notað í merkingunni ‘hindrun’, þorskur merkir oft ‘heimskingi’, og svo mætti lengi telja. Slíkar líkingar eru oftast bundnar einstökum tungumálum, þótt sumar þeirra séu að vísu sameiginlegar mörgum málum. Hér verður að gæta þess vel að nota ekki líkingar sem ekki eru til eða ekki eiga við í málinu sem þýtt er á. Þótt sagt sé á dönsku på tærskelen til det nye år er ekki hægt að segja á þröskuldi nýja ársins á íslensku, heldur verður að segja við upphaf nýs árs eða eitthvað slíkt. Á þýsku er sagt Das Haus stand am Fuß des Berges, en á íslensku er ekki talað um fót fjallsins, heldur rætur fjallsins eða fjallsræturnar. Þótt chicken geti merkt ‘heigull’ á ensku hefur orðið kjúklingur á íslensku ekki þá merkingu, þannig að þar verður að breyta textanum. Í þessum dæmum missir orðrétt þýðing algerlega marks. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 114 114

Orðtök Orðtök hafa ákveðna merkingu í heild sinni hún verður ekki ráðin af merkingu einstakra orða Jón hefur ýmislegt til brunns að bera Því má ekki þýða þau orð fyrir orð það leiðir til rangrar merkingar eða merkingarleysu He let the cat out of the bag ‘ljóstraði upp leyndarmáli’ Jag ger mig katten på det ‘ég er viss um það’ æskilegast er að finna samsvarandi íslenskt orðtak þótt orðin kunni að vera allt önnur Þegar verið er að þýða ýmiss konar orðtök kemur orðrétt þýðing ekki heldur til greina. Orðtök hafa nefnilega ákveðna merkingu í heild sinni - merkingu sem ekki verður ráðin af merkingu einstakra orða. Orðasambandið Jón hefur ýmislegt til brunns að bera hefur þannig ekkert með brunn að gera. Ef orðtök eru þýdd orð fyrir orð leiðir það því annaðhvort til rangrar merkingar eða algerrar merkingarleysu. Því þarf þýðandi að gæta sín mjög vel ef hann hefur minnsta grun um að eitthvert orðasamband þurfi ekki að taka bókstaflega, heldur geti þar verið um að ræða orðtak sem þýða þarf í heild. Þar gildir sem oftar að fletta upp í orðabókum. Í ensku er til orðtakið He let the cat out of the bag, sem orðrétt mætti þýða Hann hleypti kettinum út úr pokanum. En sú þýðing er fjarri raunverulegri merkingu orðtaksins; ‘hann ljóstraði upp leyndarmálinu’. Í sænsku er til orðtakið Jag ger mig katten på det, sem mætti þýða Ég gef mér köttinn á það. Þetta orðtak merkir hins vegar ‘ég er viss um það’. Í slíkum tilvikum er æskilegt að nota í þýðingunni eitthvert íslenskt orðtak sem samsvarar hinu erlenda merkingarlega, þótt orðin kunni að vera allt önnur. Ef það er ekki hægt verður að láta duga að þýða orðtakið merkingarlega. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 115 115

Málshættir Málshættir eru fullkomnar setningar en merking einstakra orða sjaldnast bókstafleg og því má yfirleitt ekki þýða þá orðrétt heldur verður að finna staðgengla Out of sight, out of mind  Gleymt er þá gleypt er Margir málshættir eru fjölþjóðlegir en þá þarf að gæta að mismunandi orðalagi Æblet falder ikke langt fra stammen  Sjaldan fellur eplið langt frá eikinni Svipuðu máli gegnir um málshætti og orðtök. Málshættir eru fullkomnar setningar sem hafa oft að geyma einhverja lífsspeki eða almenn sannindi, en merking einstakra orða í þeim er sjaldnast bókstafleg. Því má yfirleitt ekki þýða þá orðrétt frekar en orðtökin. Vegna þess að notkun málshátta gegnir ákveðnu hlutverki og setur svip á textann er æskilegast að finna einhverja staðgengla í þýðingarmálinu; þýða málshátt með málshætti sem merkir það sama, enda þótt orðalagið sé gerólíkt. Enska málsháttinn Out of sight, out of mind má því vel þýða með Gleymt er þá gleypt er, en síður með Úr sjónmáli, úr huga. Hér kemur það oft til hjálpar að margir málshættir eru fjölþjóðlegir, og finnast í mörgum tungumálum. Það auðveldar þýðanda oft að finna staðgengla, en þá verður að gæta þess að láta ekki orðalag erlenda málsháttarins rugla sig í ríminu. Þótt hann hljómi kunnuglega, og við vitum að hann er líka til í íslensku, er óvíst að orðalagið sé alveg það sama. Þannig er til í dönsku málshátturinn Æblet falder ikke langt fra stammen. Þetta þekkjum við vitaskuld vel, og gætum auðveldlega lent í því að þýða hugsunarlaust Eplið fellur ekki langt frá stofninum. En þannig er málshátturinn ekki á íslensku, heldur Sjaldan fellur eplið langt frá eikinni. Eikin er líklega komin hér inn vegna stuðlunar, þótt epli vaxi vitanlega ekki á eikum. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 116 116

Fleiryrtar líkingar Líkingar eru mjög oft fleiryrtar og mjög oft bundnar ákveðnu málsamfélagi That argument has holes in it Your argument won’t hold water Slíkar líkingar flytjast oft milli mála og þá er stundum amast við þeim í nýja málinu Ég er í djúpum skít með þetta broken hearts  brotin hjörtu? brostin hjörtu? broken promises  brotin loforð? svikin loforð? Áður var talað um einyrtar líkingar, sem nauðsynlegt er að gæta sín vel á; en líkingar eru einnig og ekki síður fleiryrtar. Slíkar líkingar eru ekki síður bundnar málsamfélaginu, og því þarf að gæta þess vel að þýða þær ekki orðrétt, heldur koma merkingunni til skila. Þótt sagt sé á ensku That argument has holes in it og Your argument won’t hold water er hæpið að segja á íslensku Þessi röksemd er götótt eða Röksemd þín heldur ekki vatni. Sennilega myndi þetta þó skiljast; það er bara ekki venja að orða þetta svona á íslensku. Á hinn bóginn er alls ekki óalgengt að slíkar líkingar flytjist milli mála, einmitt vegna þess að þær skiljast oft ef þær eru þýddar orðrétt. Stundum er þá amast við þeim í nýja málinu til að byrja með, en oft festa þær þar rætur og verða eðlilegur hluti málsins. Þannig er nú talað um það á íslensku að vera í djúpum skít með eitt og annað, sem komið er úr deep shit á ensku. Í dægurlagatexta sem var vinsæll fyrir fáum árum var talað um brotin hjörtu og brotnar vonir. Á ensku heitir þetta broken hearts og broken promises, en á íslensku var venja að tala um brostin hjörtu, ekki brotin, og svikin loforð, ekki brotin. En áhrif enskunnar eru mjög sterk í ýmsum slíkum tilvikum. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 117 117

Orðaröð og setningagerð
Reglur um orðaröð eru mismunandi í málum skyld mál geta haft áhrif á íslensku When he opened the door, Mr. Smith saw Santa Claus Han kunne ikke finde sine sko Sumar setningagerðir eru ekki til í íslensku notkun lýsingarháttar nútíðar eins og í ensku Looking for something to eat, he found a piece of cheese tilvísunarfornafn í eignarfalli eins og í þýsku Der Mann, dessen Frau gestern gestorben ist Þótt mikilvægt sé að ná réttri merkingu í þýðingu er það vitaskuld ekki nóg; einnig verður að huga að setningagerðinni. Reglur um orðaröð eru t.d. talsvert mismunandi eftir málum, og verður að gæta þess að virða íslenska orðaröð þótt orðaröð frumtextans kunni að vera önnur. Í ensku er t.d. hægt að láta persónufornafn koma á undan nafni sem það vísar til; í setningunni When he opened the door, Mr. Smith saw Santa Claus getur he vísað til Mr. Smith. Þetta er hins vegar ekki eðlilegt á íslensku. Í mörgum erlendum málum, t.d. dönsku og ensku, koma eignarfornöfn líka á undan nafnorði; Han kunne ikke finde sine sko. Í íslensku standa eignarfornöfn hins vegar venjulega á eftir nafnorðinu nema því aðeins að sérstök áhersla hvíli á þeim. Sumar setningagerðir sem til eru í skyldum málum fyrirfinnast ekki í íslensku. Í ensku er t.d. algengt að byrja á lýsingarhætti nútíðar og segja Looking for something to eat, he found a piece of cheese. Í íslensku gengur ekki að segja Leitandi að einhverju að borða fann hann ostbita, heldur verður að umorða þetta og segja t.d. Þegar hann var að leita sér að einhverju í svanginn fann hann ostbita eða Hann svipaðist um eftir einhverju ætilegu og fann ostbita. Í þýsku beygjast tilvísunarfornöfn í kynjum, tölum og föllum. Íslensk tilvísunarorð beygjast hins vegar ekki; og þegar þýsk tilvísunarfornöfn eru í eignarfalli, eins og í Der Mann, dessen Frau gestern gestorben ist, verður að umorða setninguna á einhvern hátt; t.d. Maðurinn sem missti konuna sína í gær eða Maðurinn sem var giftur konunni sem dó í gær. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 118 118

Ópersónuleg notkun fornafna
Fornafnið you er oft notað ópersónulega og þá fer betur á að nota maður í þýðingu School is boring. When you wake up in the morning you feel like staying in bed all day. But you drag yourself out from under the warm sheets and ... Maður samsvarar stundum one í ensku oft er þó betra að nota frumlagslausar setningar When one reaches the top of Belgjarfjall, one has a beautiful view over Lake Myvatn Þegar komið er á tind Belgjarfjalls opnast fagurt útsýni yfir Mývatn Það er misjafnt eftir málum hvernig og hversu mikið ýmiss konar ópersónulegar setningar eru notaðar. Í ensku er annarrar persónu fornafnið you oft notað ópersónulega, þ.e. án sérstakrar vísunar til viðmælanda. Þá fer oft betur á því að nota maður í íslenskri þýðingu. Setningu eins og When you wake up in the morning you feel like staying in bed all day má þá þýða sem Þegar maður vaknar á morgnana langar mann mest til að liggja í rúminu allan daginn. Orðið maður í ópersónulegri notkun samsvarar stundum enska orðinu one, en í stað þess að þýða one á þann hátt er þó oft betra að að nota frumlagslausar setningar, s.s. ópersónulega þolmynd; eða miðmynd. Setningu eins og When one reaches the top of Belgjarfjall, one has a beautiful view over Lake Myvatn má þá þýða sem Þegar komið er á tind Belgjarfjalls opnast fagurt útsýni yfir Mývatn. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 119 119

Stórir stafir og greinarmerki
Reglur um notkun stórra stafa eru ólíkar í ensku eru þeir t.d. meira notaðir en í íslensku Foreign Minister, West Bank, July, Saturday Reglur um eitt orð og tvö eru mismunandi í ensku eru oft tvö orð þar sem er eitt í íslensku trash can, spring semester, university library Greinarmerkjasetning er með ýmsu móti en þar ber að fylgja reglum heimamálsins Ýmiss konar reglur um frágang texta eru mismunandi eftir málum. Þannig eru t.d. stórir stafir mun meira notaðir í ensku og ýmsum öðrum málum en í íslensku. Í ensku eru stórir upphafsstafir í Foreign Minister, West Bank, July og Saturday, en í íslensku eru litlir stafir í utanríkisráðherra, vesturbakkinn (þ.e. vesturbakki árinnar Jórdan), júlí og laugardagur. Raunar virðist notkun stórra upphafsstafa fara talsvert vaxandi í íslensku, sennilega fyrir erlend áhrif að einhverju leyti a.m.k. Reglur um eitt orð og tvö eru líka talsvert mismunandi. Ýmis orð sem litið er á sem samsetningar í íslensku, og þar af leiðandi skrifuð í einu lagi, eru t.d. höfð í tvennu lagi í ensku. Þannig er með trash can, spring semester og university library, þótt ruslafata, vormisseri og háskólabókasafn séu í einu orði. Þarna ber að varast að láta erlenda málið hafa áhrif á þýdda textann. Greinarmerkjasetning er líka með ýmsu móti eftir tungumálum. Almenna reglan er sú að fara eftir reglum heimamálsins, þ.e. málsins sem þýtt er á. Frá því getur þó verið eðlilegt að víkja í bókmenntatextum ef greinarmerkjasetning er notuð í listrænum tilgangi í frumtextanum. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 120 120

© Eiríkur Rögnvaldsson, október 2012
Efni og heimildir © Eiríkur Rögnvaldsson, október 2012 121

Tilgangur ritgerðar Hverjum er ritgerðin ætluð? kennaranum? Hver er tilgangurinn? hafa áhrif á lesandann fá hann til að skipta um skoðun fá hann til að hugsa eitthvað upp á nýtt vekja áhuga hans á tilteknu efni Því þarf framsetning að vera áhugavekjandi Áður en hafist er handa við ritgerðarskrif er nauðsynlegt að glöggva sig vel á því hverjum ritgerðin er ætluð. Þótt um skólaritgerð sé að ræða má alls ekki hugsa sér að maður sé að skrifa ritgerð fyrir kennarann. Þess í stað þurfum við að hugsa okkur að við séum að skrifa ritgerð sem eigi að ná til einhvers tiltekins hóps, og vera lesin vegna verðleika sinna, en ekki bara til að gefa höfundi einhverja einkunn. Við verðum því að leggja vandlega niður fyrir okkur til hvaða hóps við ætlum að ná, og miða efnisval, efnistök og málsnið við það. Við þurfum líka að hafa í huga að við viljum að ritgerðin hafi áhrif; fái lesandann til að skipta um skoðun, hugsa eitthvað upp á nýtt, fá áhuga á tilteknu efni, o.s.frv. Þess vegna þarf framsetning og efnismeðferð að vera áhugavekjandi og "lesendavæn" ef svo má segja. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 122 122

Markhópur Markhópur ritgerðar hefur áhrif á efnisval efnistök málsnið vettvang Huga þarf vel að forþekkingu lesenda hvað á að skýra? er betra að skýra of mikið eða of lítið? Eitt það fyrsta sem nauðsynlegt er að ákvarða er líkleg forþekking viðtakanda. Í ritgerðum um fræðileg efni, þar sem notuð eru hugtök sem ekki eru hluti af daglegum orðaforða venjulegs máls, er oft erfitt að meta þetta. Á t.d. að skýra frumlag í málfræðiritgerð, eða sjónarhorn í bókmenntaritgerð? Þetta verður m.a. að skoða út frá þeim vettvangi þar sem ritgerðin á að birtast. Það skiptir auðvitað máli hvort er verið að skrifa málfræðigrein í Lesbók Morgunblaðsins, sem hálf þjóðin les (eða á a.m.k. kost á að lesa), Skímu, tímarit móðurmálskennara, þar sem lesendurnir hafa flestir eitthvert inngrip í málfræði en litla sérmenntun, eða í Íslenskt mál sem hefur áskrifendur sem flestir hafa annaðhvort málfræðimenntun eða eru sérstakir áhugamenn um efnið, sem gera má ráð fyrir að séu tilbúnir að leggja töluvert á sig til skilnings. En jafnvel þótt vettvangurinn hjálpi manni til að ákveða efnistök að þessu leyti dugir það ekki. Við viljum auðvitað ná til sem allra flestra. Þótt greinin í Lesbók Morgunblaðsins sé e.t.v. einkum ætluð almenningi viljum við ekki fæla málfræðingana frá að lesa hana; og þótt greinin í Íslensku máli sé aðallega ætluð sérfræðingum viljum við ekki að aðrir sem kynnu að rekast á hana hrökklist umsvifalaust frá. Þess vegna er oft æskilegast að koma ýmiss konar grundvallarfróðleik þannig fyrir að hann nýtist þeim sem á þurfa að halda, en þvælist ekki fyrir þeim sem eru með allt á hreinu fyrir. En þetta er auðvitað auðveldara en að segja það. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 123 123

Munur á bókum og greinum
Bækur og langar ritgerðir: gerð grein fyrir fræðilegum forsendum rannsóknasaga viðfangsefnisins rakin Greinar í fræðiritum: það sem höfundur hefur frumlegt að segja oft gert ráð fyrir mikilli forþekkingu lesenda Þess vegna eru tímaritsgreinar oft erfiðari aflestrar fyrir óinnvígða en heilar bækur Hér skiptir auðvitað máli hversu langa ritsmíð við erum að semja. Í bókum og lengri ritgerðum er algengt að talsverðu rými, iðulega heilum kafla, sé varið til að gera grein fyrir fræðilegum forsendum höfundarins. Þar getur höfundur átt von á fjölbreyttum lesendahóp, og vill þess vegna reyna að tryggja sem best að allir geti fylgt röksemdafærslu hans. Þeir sem eru vel kunnugir fræðilegum forsendum höfundarins geta þá hlaupið yfir slíkan kafla, og stundum bendir höfundur á þann möguleika í formála eða inngangi. Við getum tekið sem dæmi MA-ritgerð Þorsteins G. Indriðasonar, Regluvirkni í orðasafni og utan þess. Um lexíkalska hljóðkerfisfræði íslensku. Þar er höfundur að beita ákveðnu kenningakerfi á íslenska hljóðkerfisfræði, og þar sem gera má ráð fyrir að lesendur séu miskunnugir þeim kenningum semur höfundur kafla sem kemur næst á eftir inngangi og heitir "Helstu þættir lexíkalskrar hljóðkerfisfræði". Þessi kafli er um þriðjungur af lesmáli ritgerðarinnar. Það er kannski í lengsta lagi, en þó alls ekki einsdæmi. Ef verið er að skrifa grein í fræðilegt tímarit gegnir allt öðru máli. Þar getur höfundur ekki leyft sér slíkan lúxus, heldur verður að gefa sér að lesendur séu nokkurn veginn með á nótunum. Slíkum greinum er yfirleitt beint til tiltölulega skýrt afmarkaðs lesendahóps, sem höfundur veit hvar hann hefur. Þá lætur höfundur sér nægja að skýra það sem hann hefur sjálfur til málanna að leggja, en eyðir ekki tíma í að sjá lesendum fyrir fræðilegum grundvelli til að standa á. Þetta leiðir auðvitað til þess að fræðileg tímarit eru oft mjög torlesin fyrir aðra en þá sem eru innvígðir í viðkomandi fræðigrein. Það hljómar kannski undarlegra að það sé auðveldara að lesa heila bók um tiltekið fræðilegt efni en eina stutta tímaritsgrein, en þannig er það samt oft af framangreindum ástæðum. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 124 124

Efnisval Við efnisval verður að hafa hliðsjón af eðli og lengd ritgerðar kunnáttu og hæfileikum höfundar hversu auðvelt er að nálgast heimildir Í námsritgerðum ber kennari ábyrgð á vali svo að nemandi reisi sér ekki hurðarás um öxl Ábyrgð nemanda eykst þegar líður á námið og hann fer inn á minna kannaðar slóðir Það er auðvitað hægara sagt en gert að velja sér efni í ritgerð. Við efnisvalið verður að hafa hliðsjón af ýmsum þáttum, s.s. eðli og lengd ritgerðarinnar; kunnáttu og hæfileikum höfundar; hversu auðvelt er að nálgast heimildir um efnið; o.fl. Þegar um námsritgerðir er að ræða, sem skrifaðar eru undir leiðsögn kennara, er það auðvitað hlutverk kennarans að leiðbeina nemendum og sjá til þess að þeir reisi sér ekki hurðarás um öxl í efnisvali. Í venjulegum námskeiðsritgerðum og BA-ritgerðum er hægt að krefjast þess að kennarinn hafi þá yfirsýn yfir efnið að hann geti metið af sæmilegu öryggi hvort það henti í ritgerð af því tagi sem um ræðir. Þegar lengra kemur í námi eru ritgerðir orðnar það frumleg verk og fara inn á það lítt kannaðar slóðir að búast má við því að kennarinn geti ekki ævinlega áttað sig á því fyrirfram hvort efnið henti. Augljóst er að nemandi á fyrsta ári í íslensku hlýtur að velja sér annars konar efni en nemandi sem er að hefja ritun BA-ritgerðar. Sá síðarnefndi hefur væntanlega bæði fengið góða undirstöðumenntun sem gerir honum kleift að takast á við efni sem hann hefði alls ekki getað skrifað um á fyrsta ári. Þar er bæði um að ræða þekkingu á íslensku máli og bókmenntum að fornu og nýju, og einnig þjálfun í notkun ýmissa fræðikenninga og hugtaka. Auk þess hefur nemandinn vonandi fengið þjálfun í ritgerðasmíð þannig að hann getur tekið efnið öðrum og fræðilegri tökum en mögulegt hefði verið fyrir hann í upphafi náms. Ritgerðir nemenda á fyrsta ári hljóta því annaðhvort að fjalla um mjög afmörkuð atriði, eða verða nokkuð yfirborðskenndar. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 125 125

Tengsl efnis og lengdar
Tengsl eru milli lengdar ritgerðar og efnis efni í námskeiðsritgerð og BA-ritgerð eru ólík þó er hægt að skrifa mislangt mál um sama efni með því að afmarka það á mismunandi hátt fara mislangt út í smáatriði Stundum er ritgerð stytt eða lengd eftir þörfum þá verður að breyta byggingu og afmörkun að öðrum kosti myndar verkið ekki heild Það er auðvitað ljóst að efni sem hentar í 6-8 síðna námskeiðsritgerð þarf ekki að henta í BA-ritgerð, og öfugt. Hins vegar er auðvitað ekki þar með sagt að efnið ráði alltaf algerlega lengd ritgerðarinnar. Vissulega er hægt að skrifa mislangar ritgerðir um sama efni, með því að afmarka það á mismunandi hátt, fara mishratt yfir sögu, fara mislangt út í smáatriði o.s.frv. Það ber þó að varast að stytta eða lengja ritgerðir til þess eins að koma þeim niður eða upp í ákveðinn blaðsíðufjölda, án þess að hugsa byggingu þeirra og afmörkun upp á nýtt í leiðinni. Ef hægt er að bæta einhverjum efnisþætti við, eða fella út, án þess að breyta jafnframt efnisafmörkun ritgerðarinnar bendir það til þess að hún hafi ekki verið nógu vönduð í upphafi. Augljóst er að nemandi á fyrsta ári í íslensku hlýtur að velja sér annars konar efni en nemandi sem er að hefja ritun BA-ritgerðar. Sá síðarnefndi hefur væntanlega bæði fengið góða undirstöðumenntun sem gerir honum kleift að takast á við efni sem hann hefði alls ekki getað skrifað um á fyrsta ári. Þar er bæði um að ræða þekkingu á íslensku máli og bókmenntum að fornu og nýju, og einnig þjálfun í notkun ýmissa fræðikenninga og hugtaka. Auk þess hefur nemandinn vonandi fengið þjálfun í ritgerðasmíð þannig að hann getur tekið efnið öðrum og fræðilegri tökum en mögulegt hefði verið fyrir hann í upphafi náms. Ritgerðir nemenda á fyrsta ári hljóta því annaðhvort að fjalla um mjög afmörkuð atriði, eða verða nokkuð yfirborðskenndar. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 126 126

Hvernig er að afla heimilda?
Er hægt að afla sæmilegra heimilda án þess að það sé of tímafrekt miðað við verkið? Þar skiptir máli hvers eðlis ritgerðin er námskeiðsritgerðir eru yfirleitt ekki frumlegar þær sýna hvort nemandi hefur kynnt sér efnið og hvort hann getur unnið skilmerkilega úr því Öðru máli gegnir um MA- og doktorsritgerðir þær eiga að birta nýja þekkingu eða túlkun Efnisvalið mótast líka af því hvort unnt sé að afla sæmilegra heimilda, án þess að í það fari of mikill tími miðað við eðli ritgerðarinnar. Hér skiptir auðvitað meginmáli hvers eðlis ritgerðin er. Í námskeiðsritgerðum er yfirleitt ekki gert ráð fyrir því að nemendur komi með nýjar uppgötvanir, heldur er þar fyrst og fremst verið að kanna hvort þeir hafi kynnt sér tiltekið efni og geti unnið úr því á skilmerkilegan hátt. Þá er í raun miðað við að allar nauðsynlegar heimildir séu tiltækar, og lítill tími fari í að afla þeirra. Í MA-ritgerð eða doktorsritgerð er aftur á móti búist við einhverju frumlegu; að höfundur annaðhvort dragi fram nýja þekkingu eða túlki það sem áður var vitað á nýstárlegan hátt, nema hvorttveggja sé. Þar má búast við að mjög mikill tími geti farið í heimildaöflun og úrvinnslu, og oft útilokað að meta þann tíma fyrirfram. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 127 127

Fáar eða vandmeðfarnar heimildir
Málbreytingar í íslensku á 15. öld er hægt að skrifa BA-ritgerð um það efni? sennilega ekki – heimildir of fáskrúðugar BA-ritgerð yrði hvorki fugl né fiskur Áhrif herstöðvarinnar á íslenskt mál sennilega ekki – heimildir kannski nægar en mjög erfitt að festa hendur á þeim Við skulum taka dæmi af nemanda sem hefur áhuga á íslenskri málsögu, og langar til að skrifa BA-ritgerð um málbreytingar í íslensku á 15. öld. Kennari myndi sennilega ekki fallast á það efni; ekki vegna þess að það sé ekki forvitnilegt í sjálfu sér, heldur vegna þess að heimildir um þetta tímabil eru svo fáskrúðugar að BA-ritgerð um það yrði hvorki fugl né fiskur. Einnig má taka dæmi af nemanda sem vildi skrifa um áhrif herstöðvarinnar á Keflavíkurflugvelli á íslenskt mál. Kennarinn myndi sennilega ráða nemandanum eindregið frá að velja það efni; ekki vegna þess að heimildir skorti í sjálfu sér, heldur vegna þess að það er ákaflega erfitt að festa hendur á viðfangsefninu. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 128 128

Of þröng eða víð efnisafmörkun
Efnið reynist oft of vítt eða of þröngt oftast frekar of vítt Hvernig á að bregðast við því? fella brott efnisþætti eða bæta við Rétt að byrja á þáttum sem hljóta að vera með en hafa í huga hverju mætti bæta við eða sleppa Meginatriðið er að efnisafmörkun sé rökleg ekki tilviljanakennt hvað er með og hverju sleppt En þótt búið sé að velja efnið er ekki þar með sagt að það val sé endanlegt. Oft kemur í ljós þegar vinnan er komin áleiðis að efnið er annaðhvort of þröngt eða of vítt - oftast reyndar hið síðarnefnda. Við því verður þá að bregðast á einhvern hátt. Yfirleitt er skynsamlegt að hugsa fyrir því strax í byrjun hvernig hægt væri að breyta afmörkun efnisins, ef það reynist of þröngt eða of vítt. Þetta er m.a. hægt að gera með því að vinna fyrst að þeim efnisþáttum sem hljóta alltaf að verða með, en hafa jafnframt í huga aðra sem hægt er að bæta við eða fella brott, ef ástæða er til. Munið samt, eins og áður er nefnt, að efnisafmörkunin verður að vera í samræmi við það hvernig ritgerðin verður að lokum. Ef eitthvað er fellt brott sem átti að vera með, eða einhverju bætt við sem ekki var gert ráð fyrir í upphafi, þarf að hugsa efnisafmörkunina upp á nýtt og skrifa inngang með tilliti til þess. Ég get nefnt að þegar ég var að skrifa kandídatsritgerð í íslenskri málfræðiátti hún í upphafi að fjalla um íslenska orðaröð. Það gerir hún líka, en þó ekki nema sum afbrigði orðaraðar; það kom í ljós þegar ég fór að skrifa ritgerðina að efnið var alltof vítt og engin leið að ná utan um það allt. Þegar ég var kominn að þeirri niðurstöðu að ég þyrfti að þrengja efnið var meginvandinn að finna nýja afmörkun. Það skiptir nefnilega miklu máli að afmörkunin sé rökleg; að ekki virðist tilviljanakennt hvað tekið er með og hverju sleppt. Hin endanlega afmörkun þýddi að ég þurfti að sleppa nokkrum köflum sem ég var búinn að skrifa. Slíkt er alltaf erfitt, en það má alls ekki hika við að gera það ef heildin krefst þess. Í ritgerð skiptir heildin meira máli en einstakar snjallar hugmyndir sem ekki falla inn í hana. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 129 129

Hvers vegna breytist efnisafmörkun?
Efnisafmörkun getur breyst af ýmsum sökum einhver efnisþáttur reynist mjög áhugaverður og verður kannski að meginatriði ritgerðarinnar eins geta heimildir um einhvern þátt reynst rýrar þannig að hann getur ekki borið ritgerðina uppi Breytt efnisafmörkun er eðlileg og sjálfsögð en krefst þess að efnið í heild sé hugsað upp á nýtt upphaflegt efnisyfirlit má ekki stjórna byggingunni Efnisafmörkun getur auðvitað breyst af ýmsum öðrum ástæðum en þeirri að upphaflegt efni sé of vítt eða of þröngt. Oft er það svo að maður sökkvir sér niður í einhvern efnisþátt og finnst hann mun áhugaverðari og feitara á stykkinu en maður hafði ímyndað sér fyrirfram. Það getur leitt til þess að maður vilji gera þann þátt að burðarás ritgerðarinnar, enda þótt sú hafi ekki verið ætlunin í upphafi. Eins getur verið að heimildir um tiltekinn efnisþátt reynist rýrari en talið var í upphafi, þannig að sá þáttur geti ekki borið uppi ritgerðina. Þá má reyna að velja annan efnisþátt eða annað sjónarhorn til að ganga út frá. Við slíka breytingu á efnisafmörkun er að sjálfsögðu ekkert að athuga; hún er bæði eðlileg og sjálfsögð. Enn verður samt að minna á að hún krefst þess að efnið sé hugsað í heild upp á nýtt. Eins og minnst hefur verið á áður er gott að gera sem nákvæmast efnisyfirlit í upphafi, og breyta því síðan eins oft og þörf krefur. Ef upphaflegt efnisyfirlit helst óbreytt allan ritunartímann er ástæða til að hugsa sinn gang. Það er ótrúlegt að höfundur hafi haft svo góða yfirsýn fyrirfram að hann hafi getað séð fyrir endanlegan strúktúr ritgerðarinnar í smáatriðum. Hitt er líklegra að hann hafi fylgt fyrsta efnisyfirliti sínu í blindni og látið það stjórna byggingu ritgerðarinnar. Það eru ekki rétt vinnubrögð. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 130 130

Spennandi viðfangsefni?
Þarf viðfangsefnið að vera spennandi? það vilja auðvitað flestir Efni eru sjaldnast spennandi í sjálfu sér málið snýst fremur um efnistök og sjónarhorn Það þarf að sökkva sér ofan í efnið finna rétt sjónarhorn og vinna vel úr heimildum Þá verður verkið oftast spennandi á endanum en öll verk verða einhvern tíma leiðigjörn Áður en skilið er við þessa umræðu um efnisval er rétt að nefna það að oft vilja menn fá eitthvert áhugavert og spennandi efni til að skrifa um. Vissulega má ekki vanmeta slíkar óskir. Hins vegar er rétt að hafa í huga að það eru ekki endilega tiltekin efni sem eru spennandi eða óspennandi í sjálfu sér; málið snýst oft miklu fremur um efnistök og sjónarhorn. Ef maður sökkvir sér ofan í eitthvert efni, finnur á því réttan flöt og vinnur samviskusamlega úr heimildum um það, verður það oftastnær spennandi þótt svo líti ekki út fyrir í fyrstu. En jafnvel mest spennandi efni verða einhvern tíma leiðigjörn og höfundur fyllist vonleysi. Hér gildir þolinmæði og þrautseigja. Það er óskaplega þægileg tilfinning þegar allir endar eru að smella saman í langri ritgerð, þar sem maður sá ekki til lands lengi vel. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 131 131

Rannsóknarspurning Rannsóknarspurning er þungamiðja ritgerðar stýrir vinnu höfundar því skiptir meginmáli hver og hvernig hún er Hvernig á rannsóknarspurning þá að vera? verður að skipta máli höfundur verður að hafa áhuga á að svara henni lesendur verða að hafa áhuga á að vita svarið Spurningin er oft mikilvægari en svarið Í upphafi þarf ritgerðarhöfundur að gera sér glögga hugmynd um efnið, og átta sig á því hvað það er sem ritgerðin á að fjalla um. Þegar um fræðilegar ritgerðir er að ræða byggjast þær oft á einni svokallaðri rannsóknarspurningu. Þetta er lykilspurning ritgerðarinnar, þungamiðja hennar, og því skiptir miklu máli hvernig hún er. Hvers eðlis eru rannsóknarspurningar? Það er erfitt að gefa einfalt svar við því, en meginatriðið er að rannsóknarspurning verður að skipta máli. Höfundur verður að hafa áhuga á að svara henni, og lesendur þurfa að hafa áhuga á að vita svarið. Þess vegna er mikilvægt að velta því vel fyrir sér hvers spyrja skuli. Spurningin er oft mikilvægari en svarið. Athugið að þótt hér sé talað um rannsóknarspurningu er ekki þar með sagt að heiti ritgerðar þurfi endilega að vera spurning. Rannsóknarspurningin sjálf þarf ekki einu sinni að vera orðuð nokkurs staðar í ritgerðinni. Það sem skiptir máli er að hún stýri vinnu höfundarins, og lesendur átti sig á því um hvað er verið að fjalla. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 132 132

Nauðsyn rannsóknarspurningar
Ævi og verk Steins Steinarr hverfist ekki um eina spurningu hætt við að verði útleitin Hvaða áhrif höfðu sósíalískar skoðanir Steins Steinarr á kveðskap hans? hnitmiðaðri ritgerð ekkert tekið með sem ekki varðar efnið Heiti ritgerðar þarf ekki að vera spurning Auðvitað eru fræðiritgerðir oft annars eðlis. Hugsum okkur t.d. ritgerð sem heitir Ævi og verk Steins Steinarr. Það er augljóst að slík ritgerð er ekki byggð upp kringum eina spurningu, heldur er markmið hennar að rekja æviferil Steins eftir tiltækum heimildum og fjalla um verk hans; segja frá þeim helstu og e.t.v. greina einhver ljóð. Það má því búast við að slík ritgerð verði mjög útleitin, og getur orðið sundurlaus ef ekki er gætt vel að. Við getum hins vegar hugsað okkur spurningu eins og Hvaða áhrif höfðu sósíalískar skoðanir Steins Steinarr á kveðskap hans? Þar erum við komin með spurningu sem við þurfum að leita svara við, eftir ákveðnum reglum; við finnum viðeigandi heimildir og túlkum þær. Slík ritgerð ætti að verða mun hnitmiðaðri en hin, því að þar er ekkert tekið með sem ekki varðar beinlínis spurninguna. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 133 133

Spurning og svar Lagt upp með svar við rannsóknarspurningu er það ekki að fara aftan að hlutunum? getur höfundur þá litið hlutlaust á efnið? Grunur um svar gerir spurningu áhugaverða það þarf hins vegar að finna rök fyrir svarinu Snjöll hugmynd er kveikja að góðri ritgerð hugmyndin er þá svar við rannsóknarspurningu en það þarf að setja spurninguna rétt fram Áður en höfundur fer af stað með efnið er æskilegt að hann hafi eitthvert svar við rannsóknarspurningunni í huga. Sumum finnst hér farið aftan að efninu, og telja að höfundur eigi einmitt ekki að hafa neitt svar í huga fyrr en rannsókninni er lokið. Að öðrum kosti sé hætta á að hann sé fyrirfram búinn að gefa sér svarið og líti því ekki hlutlaust á röksemdir málsins. En þetta er misskilningur. Oft er það svo að manni finnst einhver spurning áhugaverð vegna þess að maður hefur grun um hvert svarið við henni sé; en hefur hins vegar ekki rök fyrir því svari. Góðar ritgerðir byggjast oft á snjöllum hugmyndum, sem eru þá svarið, en samningin felst þá í því að formúlera spurninguna og færa rök að svarinu; sýna fram á að hugmyndin gangi upp. Auðvitað getur þetta farið á annan veg; sumar hugmyndir sem í upphafi virtust góðar virðast við nánari athugun ekki standast. En það þarf ekki að eyðileggja ritgerðina. Eftir sem áður er hægt að leggja upp með hugmyndina sem tilgátu, og vinna út frá henni, enda þótt lokaniðurstaðan verði sú að upphaflega tilgátan hafi verið röng. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 134 134

Heimildaöflun Hvernig á að hefja heimildaöflun? kanna handbækur og ritaskrár athuga hvort til er yfirlitsgrein um efnið Heimilda má leita víða í skrám bókasafna (t.d. Gegni) í heimilda- og atriðisorðaskrám rita um efnið í ritaskrám, efnisskrám tímarita o.þ.h. í rafrænum gagnasöfnum af ýmsu tagi á netinu (t.d. með Google og Google Scholar) Þegar efnið hefur verið valið er næst að afla heimilda. Í byrjun getur verið ágætt að athuga hvort til sé einhver yfirlitsgrein um það svið sem ykkar ritgerð er á. Slíkar greinar geta hjálpað manni til að átta sig, setja efnið í víðara samhengi, og auk þess er þar oft að finna tilvísanir í aðrar heimildir. Við heimildaleit má beita ýmsum aðferðum. Í fyrsta lagi má leita í skrám bókasafna, s.s. Gegni. Í öðru lagi er nauðsynlegt að skoða vel heimildaskrár og atriðisorðaskrár þeirra bóka og greina sem maður les um efnið. Þar er oft að finna heimildir sem maður rækist auðveldlega á með öðru móti. Í þriðja lagi er hægt að leita í margs konar prentuðum ritaskrám, t.d. BONIS, efnisskrám tímarita, bókmenntaskrá Skírnis o.s.frv. Í fjórða lagi er hægt að leita í ýmiss konar gagnasöfnum á netinu, bæði almennum og sérhæfðum. Í fimmta lagi er svo hægt að nota leitarvélar eins og Google til að leita heimilda á netinu. Efni á netinu eykst dag frá degi, og því skipta tvær síðastnefndu tegundir heimildaleitar sífellt meira máli. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 135 135

Leit á bókasöfnum og í bókaskrám
Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafn mikilvægt að þekkja bókakost safnsins vel kynna sér Dewey-flokkunarkerfið Gegnir tekur til íslenskra rannsóknarbókasafna hægt að leita eftir ýmsum atriðum: höfundum titlum efnisorðum (í titlum og orð sem ritum eru gefin) flokkstölum (til að leita að ritum um sérhæfð efni) Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafn er að sjálfsögðu það safn sem er aðgengilegast og notadrýgst, enda langstærsta bókasafn landsins. Þess vegna er mikilvægt að þekkja bókakost þess vel. Það er nauðsynlegt að ganga meðfram hillum sem hafa að geyma bókakost á áhugasviði manns, skoða hvað er til, taka bækur út úr hillum og fletta þeim. Allir þurfa líka að hafa nasasjón af Dewey-flokkunarkerfinu sem bækur safnsins og annarra rannsóknarbókasafna eru flokkaðar eftir. Vitanlega þurfa menn svo að þekkja vel þær aðferðir sem hægt er að beita við leit í ritakosti safnsins, einkum gagnasafnið Gegni, sem tekur einnig til annarra rannsóknarbókasafna á landinu. Þarna er að sjálfsögðu hægt að leita eftir höfundum og titlum, en einnig er hægt að leita að efnisorðum og þá koma fram bæði orð í titlum rita og efnisorð sem ritunum hafa verið gefin. Einnig er hægt að leita eftir flokkstölum, sem getur verið gagnlegt þegar leitað er að ritum um sérhæfð efni. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 136 136

Nokkur mikilvæg gagnasöfn
leitir.is mjög fjölbreytt gagnasöfn Tímarit.is flest íslensk blöð og tímarit frá upphafi Skemman námsritgerðir frá Háskóla Íslands Google Books sívaxandi fjöldi bóka frá ýmsum löndum og tímum Rafrænum gagnasöfnum þar sem hægt er að lesa heildartexta bóka og greina fer ört fjölgandi. Á Íslandi er svonefndur landsaðgangur að miklum fjölda erlendra tímarita, og önnur eru aðgengileg þeim sem eru tengdir tölvuneti Háskóla Íslands. Hægt er að komast í öll þessi tímarit og ýmis önnur gagnasöfn á síðunni hvar.is. Flest íslensk blöð og tímarit frá upphafi eru aftur á móti aðgengileg á síðunni timarit.is og þar er hægt að leita í texta þeirra. Á skemman.is er hægt að komast í námsritgerðir sem skrifaðar hafa verið við Háskóla Íslands undanfarin ár. Að lokum má nefna Google Books, books.google.com, þar sem er að finna heildartexta gífurlegra margra bóka um fjölbreytt efni og frá ýmsum löndum og tímum. Að vísu er oft ekki birtur nema hluti nýrri bóka vegna höfundarréttarmála. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 137 137

Leit á netinu Leitarvélar eru mikil þarfaþing Google langþekktust, en ýmsar fleiri til Google Scholar er gerð fyrir fræðilega leit Leitarvélar eru takmarkaðar ná ekki til nema hluta af því sem er á netinu Nauðsynlegt er að kynna sér leitarmöguleika til að drukkna ekki í upplýsingum Einnig er hægt að fara á ákveðnar síður t.d. háskóla, stofnana, einstaklinga Langfljótlegasta og þægilegasta aðferðin til að finna heimildir um hvaðeina nú á dögum er að nota leitarvélar á netinu – einkum Google, þótt ýmsar fleiri komi til greina. Í fræðilegri vinnu má þó alls ekki láta það duga. Þótt efnismagnið á netinu sé gífurlegt er líka margt sem er þar ekki, og hætt við að einfaldar leitarniðurstöður gefi mjög ófullkomna mynd. Athugið líka að því fer fjarri að leitarvélarnar fínkembi netið; engin þeirra nær til nema hluta af því sem þar er að finna. Nauðsynlegt er að kynna sér vel leitarmöguleikana sem í boði eru. Vegna hins gífurlega upplýsingamagns á vefnum er oft þörf á að takmarka leitina, t.d. leita að síðum þar sem tvö (eða fleiri) orð koma fyrir nálægt hvort (hvert) öðru, síðum sem breytt hefur verið fyrir eða eftir ákveðinn dag, o.s.frv. Annar möguleiki er að finna vefsíður ákveðinna stofnana eða einstaklinga þar sem hugsanlegt er að finna megi gögn um það sem leitað er að. Sumar leitarvélarnar, t.d. Google, bjóða upp á efnisflokkun. Þannig má t.d. skoða heimasíður háskóla eða rannsóknastofnana á ákveðnum sviðum til að athuga hvort þar sé eitthvað gagnlegt að hafa. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 138 138

Leit í heimildarritum Hvernig á að lesa heimildarrit? skoða efnisyfirlit, nafnaskrá, atriðisorðaskrá Oft er of tímafrekt að lesa heimild vandlega nauðsynlegt að tileinka sér tækni við leitarlestur geta rennt augum yfir síðu án þess að lesa hana taka samt eftir tilteknum orðum og efnisatriðum Fljótlegt er að leita í rafrænum heimildum en því fylgir hætta á að slíta hluti úr samhengi Það er nauðsynlegt að tileinka sér ýmiss konar tækni við lestur og úrvinnslu heimilda. Oft, jafnvel oftast, er það svo að þótt maður sé með heila bók um tiltekið efni sem heimild skiptir aðeins lítið brot hennar máli fyrir það sem maður er sjálfur að fjalla um. Vandinn er þá að finna þau efnisatriði sem mann varðar um. Fyrsta skrefið er auðvitað að skoða efnisyfirlit bókarinnar vandlega; það ætti að gefa einhverjar leiðbeiningar. Næst er að athuga hvort bókin hefur ekki að geyma nafna- og/eða atriðisorðaskrá, eins og öll fræðirit eiga helst að hafa, og ýmis önnur rit hafa líka. Í slíkum skrám er vísað í blaðsíður (stundum reyndar í efnisgreinar eða kafla) þar sem tiltekið orð eða hugtak er til umræðu, og það getur auðvitað flýtt mjög fyrir. Séu slíkar skrár ekki fyrir hendi, t.d. í tímaritsgreinum (og reyndar mörgum bókum líka) verður að beita öðrum aðferðum. Nákvæmast er auðvitað að lesa heimildina frá orði til orðs, en slíkt er tímafrekt og skilar oft litlu, þótt það fari vitaskuld eftir því hversu náið heimildin tengist því efni sem maður er að fjalla um. Því skiptir máli að tileinka sér tækni við yfirlits- og leitarlestur; geta rennt augum yfir síðurnar án þess að lesa þær orði til orðs, en samt nógu nákvæmlega til að finna tiltekin orð eða efnisatriði sem leitað er að. Þetta krefst þjálfunar og einbeitingar, en fyrir þá sem ætla að leggja stund á fræðimennsku er þetta nauðsynlegur hæfileiki. Grundvallarrit verður hins vegar auðvitað að lesa frá orði til orðs, eða því sem næst. Sá sem ætlar að skrifa um íslenskt hljóðkerfi á 12. öld kemst ekki hjá að lesa Fyrstu málfræðiritgerðina, frekar en sá sem ætlar að skrifa um íslenskar bókmenntir í fornöld kemst hjá að lesa Brennu-Njáls sögu. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 139 139

Nauðsyn frjáls lestrar
Grundvallarrit verður að lesa frá orði til orðs Æskilegt er að kynna sér sem flestar heimildir þótt þær virðist í fljótu bragði ekki varða efnið Nýjar hugmyndir og ný þekking skapast oft við óvæntar tengingar atriða þá sést oft samspil, andstæður, hliðstæður með atriðum sem fyrirfram virtust ótengd Þess vegna er frjáls lestur mjög mikilvægur Og auðvitað er almennt séð æskilegt að kynna sér sem mestar og fjölbreyttastar heimildir, enda þótt þær virðist í fljótu bragði ekki skipta máli fyrir viðfangsefni manns. Nýjar hugmyndir og ný þekking skapast einmitt oft við óvæntar tengingar; þegar maður sér samband, hliðstæður, andstæður, samspil o.s.frv. einhverra atriða sem fyrirfram virðast ótengd. Þess vegna er „frjáls lestur“ mjög mikilvægur; en til hans gefst ekki alltaf ótakmarkaður tími, og því er líka nauðsynlegt að kunna að stytta sér leið. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 140 140

Úrvinnsla og efnisskipan
© Eiríkur Rögnvaldsson, október 2012 141

Frá heimild til ritgerðar
Ekki er nóg að finna heimildirnar það þarf líka að kunna að vinna úr þeim Á að byrja á að lesa allar heimildirnar setjast svo niður og skrifa ritgerðina í einni lotu? slíkt er varla hugsanlegt nema í stystu ritgerðum Því þarf millistig milli heimilda og ritgerðar minnisatriði tekin eru upp úr heimildum við lestur slegin inn í ritvinnsluskjal eða gagnagrunn Áður var því lýst hvernig hægt er að leita heimilda; en það er til lítils að finna heimildirnar ef maður kann ekki að vinna úr þeim. Hvað á að gera ef maður er kominn með 5 bækur og 10 greinar um viðfangsefnið á skrifborðið eða í tölvuna? Lesa öll ritin hvert á eftir öðru, setjast svo niður fyrir framan tölvuna og skrifa ritgerðina í einni lotu? Varla – slík vinnubrögð krefjast þess að ritgerðarhöfundur muni allt sem hann les og geti túlkað og skipulagt í kollinum á sér og sett það síðan beint á blað. Þótt slíkt sé ekki útilokað í mjög stuttum ritgerðum er ansi hætt við að ýmislegt færi forgörðum við vinnubrögð af þessu tagi. Í flestum tilvikum er því nauðsynlegt að búa til millistig milli heimildanna sjálfra og ritgerðarinnar. Slíkt millistig er einhvers konar safn minnisatriða sem tekin eru upp úr heimildunum um leið og þær eru lesnar. Best er að slá þessi efnisatriði beint inn á tölvu, en ýmsir möguleikar eru á tilhögun þess innsláttar. Einfaldast er að slá beint inn í ritvinnslukerfi, en einnig er hægt að nýta sér ýmiss konar einföld gagnasafnskerfi. Um það verður að fara eftir áhuga og kunnáttu hvers og eins. Meginatriðið er að þegar efnisatriðin eru komin inn í tölvu á að vera auðvelt að leita í þeim; en einnig verður að vera hægt að fá góða yfirsýn yfir það sem tekið hefur verið upp. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 142 142

Tekið upp úr rafrænum heimildum
Einfalt er að taka punkta úr rafrænum heimildum afrita textabúta og líma inn í skjal eða gagnagrunn í stað þess að slá textann inn Þessu fylgja þó tvær hættur sem þarf að varast hætta á að of mikið sé tekið upp úr heimildinni og úrvinnslu þar með frestað þar til ritgerðin er skrifuð hætta á að orðréttir kaflar úr heimild séu notaðir í stað þess að höfundur orði textann sjálfur frá grunni það ber vott um ósjálfstæði og getur verið ritstuldur Nú á dögum er verulegur hluti þeirra heimilda sem notaðar eru rafrænn – bækur, tímaritsgreinar og vefsíður. Það er oftast mjög auðvelt og þægilegt að taka efnisatriði úr slíkum heimildum með því að afrita textabúta og líma inn í ritvinnsluskjal eða gagnasafnskerfi, í stað þess að slá textann inn. En þetta vinnulag getur þó verið varasamt. Í fyrsta lagi hættir manni til að taka of mikið upp úr heimildinni, vegna þess hversu auðvelt það er, í stað þess að leggja vinnu í að meta vandlega hverju maður þurfi í raun og veru á að halda. Þetta þýðir þá að úrvinnslunni er frestað – í stað þess að hún eigi sér stað þegar efnisatriði eru valin úr heimildinni verður hún að fara fram síðar, þegar ritgerðin er skrifuð út frá minnispunktum. Í öðru lagi freistast maður til þess að líma heilar málsgreinar og jafnvel lengri textabúta úr heimildinni beint inn í ritgerðina sína, í stað þess að skrifa textann sjálfur með eigin orðum. Þetta ber vott um ósjálfstæði ritgerðarhöfundar gagnvart heimildinni, og getur auk þess flokkast undir ritstuld ef of mikið er gert af því eða ekki vitnað til heimildarinnar á fullnægjandi hátt. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 143 143

Nýting minnispunkta Gott er að renna yfir minnispunkta í heild skoða þá í samhengi við efnisyfirlit/efnisgrind þá sést hvort upphaflegar hugmyndir hafa breyst hvort heimildir hafa fundist um alla efnisþætti oft er þá tilefni til að endurskoða efnisyfirlit Síðan má byrja að skrifa einhvern kafla ef maður er orðinn handgenginn efni hans og búinn að gera sér góða mynd af byggingu hans Næst er að huga að nýtingu þeirra heimilda sem safnað hefur verið. Það er til lítils að vera búinn að lesa ýmsar heimildir og skrifa upp úr þeim ef maður veit ekkert hvernig á að nýta efniviðinn. Ein aðferð sem oft gefst vel er að byrja á að renna til upprifjunar yfir það sem skrifað hefur verið upp, og skoða það í samhengi við efnisyfirlitið og/eða efnisgrindina sem gerð hafði verið í upphafi. Þá áttar maður sig e.t.v. á því hvort hugmyndir manns um byggingu og efnisskipan ritgerðarinnar hafa tekið einhverjum breytingum, hvort heimildir hafa fundist um alla helstu efnisþætti sem gert var ráð fyrir, o.s.frv. Iðulega er tilefni til að endurskoða efnisyfirlitið á þessu stigi. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 144 144

Skrifað upp úr sér Ekki er gott að raða heimildum í kringum sig og ætla að skrifa ritgerðina beint upp úr þeim slíkur texti verður alltaf stirður og óaðlaðandi Best er að geta skrifað kaflann upp úr sér án þess að fletta upp í heimildum að ráði á meðan Svo þarf að fara aftur yfir kaflann endurskoða byggingu og málfar athuga heimildir og bæta inn heimildavísunum Síðan er hægt að hefja skriftir. Heppilegast er að byrja ekki að skrifa einhvern kafla nema maður sé orðinn mjög handgenginn efni hans, og búinn að gera sér nokkuð góða mynd af uppbyggingu hans. Það er ekki skynsamlegt að setjast niður við tölvuna með tugi heimildarrita í kringum sig og ætla að skrifa ritgerðina meira og minna upp úr þeim, án þess að vera búinn að gera sér grein fyrir byggingunni áður. Slíkur texti verður ævinlega stirður og óaðlaðandi. Æskilegast er að geta skrifað kaflann nokkurn veginn upp úr sér, án þess að fletta nema stöku sinnum upp í heimildum. Þegar kaflanum er lokið er hins vegar nauðsynlegt að fara yfir hann aftur, og velta því fyrir sér hvar sé rétt að bæta inn heimildatilvísunum, hvað þurfi að athuga betur í heimildum, o.s.frv. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 145 145

Skrifað út frá efnisyfirliti
Gott er að skrifa út frá efnisyfirliti fylla inn í það smátt og smátt ekki endilega skrifa kaflana í réttri röð Einnig er hægt að skrifa í belg og biðu bera textann síðan að efnisyfirliti setja inn kaflaskil á eðlilegum stöðum færa til efnisgreinar og kafla Efnisyfirlit er svo endurskoðað eftir þörfum Hér er gert ráð fyrir að skrifa út frá efnisyfirlitinu – ekki endilega skrifa kaflana í réttri röð, heldur fylla smátt og smátt inn í efnisyfirlitið og haka við þá kafla sem eru búnir. En einnig kemur til greina að skrifa eins og andinn blæs manni í brjóst, alveg án tillits til efnisyfirlitsins, hverja síðuna á fætur annarri. Þegar búið er að gera skil öllu sem manni finnst eðlilegt að fjalla um í þeirri lotu er svo hægt að taka textann og bera hann að efnisyfirlitinu, setja inn kaflaskil þar sem manni finnst eðlilegt, færa til efnisgreinar o.s.frv. og endurskoða efnisyfirlitið eftir þörfum. Menn hafa ýmsan hátt á þessu og ekkert við það að athuga. Það sem máli skiptir er að út úr þessu komi skýr og skipuleg ritgerð. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 146 146

Að skrifa sig að niðurstöðu
Oftast verður kaflinn öðruvísi en ætlað var önnur efnisskipan önnur greining önnur lausn Maður skrifar sig að niðurstöðunni sem getur orðið allt önnur en virtist í upphafi Oft getur þá verið rétt að breyta efnisskipan önnur leið að niðurstöðu getur hentað lesandanum Með þessu er auðvitað ekki sagt að kaflinn verði í fullu samræmi við það sem maður hafði hugsað sér. Þvert á móti — þegar byrjað er að skrifa dettur manni oftast eitthvað nýtt í hug; ný efnisskipan, ný greining, ný lausn. Maður skrifar sig að niðurstöðunni, sem getur þess vegna orðið allt önnur en manni sýndist áður. Það er miklu auðveldara að átta sig á ýmsu á blaði en í huga; hvað tengist, hvort einhvers staðar er innbyrðis ósamræmi, o.s.frv. En athugið að sá texti sem þið semjið fyrst þarf ekki og má oft ekki verða endanlegur. Þótt maður hafi skrifað sig að einhverri niðurstöðu er ekki þar með sagt að endilega sé nauðsynlegt eða skynsamlegt að fara þá leið með lesandann. Oft getur verið heppilegra að umskrifa kaflann þegar niðurstaðan er fengin, gera hann auðlæsilegri og byggingu hans röklegri. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 147 147

Efnisyfirlit og efnisgrind
hluti ritgerðarinnar í endanlegri mynd Efnisgrind lýsing á ritgerðinni, t.d. ágrip af hverjum kafla Ritgerðir skiptast í þrjá hluta: inngangur – ein eða örfáar síður meginmál – oft tugir eða jafnvel hundruð síðna niðurstöður eða lokaorð – ein eða örfáar síður Áður en hafist er handa við ritgerðasmíð er nauðsynlegt að gera sem nákvæmast efnisyfirlit að ritgerðinni. Sumir gera bæði efnisyfirlit og svokallaða efnisgrind. Munurinn á þessu tvennu er ekki mikill, en fyrst og fremst sá að efnisyfirlitinu er oft ætlað að vera hluti af ritgerðinni, yfirlit yfir efni hennar, en efnisgrindin er fremur lýsing á ritgerðinni, hugsuð sem eins konar leiðarvísir höfundar meðan á ritgerðaskrifunum stendur; þar gæti t.d. komið stutt ágrip af því sem ætlunin er að hafa í hverjum kafla. Höfundur þarf að hafa efnisyfirlit til hliðsjónar allan tímann meðan á samningu ritgerðarinnar stendur. Þannig getur hann t.d. merkt við þá kafla sem lokið er, kafla sem eru í vinnslu, og kafla sem vinna er ekki hafin við. Þetta þýðir auðvitað ekki að höfundur eigi að halda sér dauðahaldi í efnisyfirlitið án þess að hrófla nokkuð við því. Þvert á móti á efnisyfirlitið að vera í stöðugri endurskoðun, því að hugmyndir höfundar um niðurröðun efnis, kaflaskiptingu o.þ.h. hljóta að breytast á vinnslustigi. Það sem skiptir máli er að á hverjum tíma sé til efnisyfirlit sem er hugsað sem heild. Ritgerðir skiptast ævinlega í þrjá meginhluta; inngang, meginmál og niðurstöður eða lokaorð. Athugið að kaflarnir þurfa auðvitað ekki að heita þetta; a.m.k. er meginmál aldrei kaflaheiti. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 148 148

Röð kafla Í hvaða röð á að skrifa kaflana? inngang fyrst, síðan meginmál, loks lokaorð? Oft er gott að skrifa inngang fyrst þá þarf að leggja efnið niður fyrir sér forma rannsóknarspurningu gera áætlun um það hvernig henni skuli svarað Inngang þarf þó ætíð að endurskoða í lokin ótrúlegt er að allt hafi farið eins og áætlað var En það er ekkert sjálfgefið að kaflarnir séu skrifaðir í sömu röð og þeir fá í ritgerðinni. Oft er þó gott að skrifa inngang fyrst, því að þá neyðist höfundur til að leggja efnið niður fyrir sér. Í inngangi er rannsóknarspurning verksins sett fram, og áætlun höfundar um það hvernig hann ætli að leita svars við henni. En þótt inngangurinn sé saminn í upphafi þýðir það ekki að ekki þurfi að hrófla við honum meira. Það er nauðsynlegt að endurskoða hann í lokin, þegar aðrir kaflar hafa verið samdir, og breyta honum til samræmis við það sem gert var. Það er nefnilega alls óvíst að allt hafi gengið eftir eins og ráðgert var í upphafi. Stundum sér maður í inngangi að höfundur segist ætla að fjalla um þetta eða hitt ef tími vinnist til. Í niðurlagi stendur svo að forvitnilegt hefði verið að fjalla um þetta eða hitt, en því miður gefist ekki tóm til þess. Þetta má alls ekki gera. Þetta getur kennari kannski gert í kennslustund, en höfundur sem skilar af sér ritgerð veit hvað hann komst yfir og hvað ekki, og þess vegna hefur hann tækifæri til að breyta innganginum. Hann má ekki fyrir nokkurn mun gefa lesendum til kynna að honum hafi á einhvern hátt mistekist ætlunarverk sitt. Ritgerð á að mynda heild, og þess vegna verður að sníða alla slíka agnúa af. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 149 149

Formáli er annað en inngangur
ekki hluti ritgerðar frásögn af tilurð, þakkir, hugleiðingar stundum eftir annan en höfund Inngangur hluti verksins efnið kynnt og reifað yfirlit um efnisskipan Hér er rétt að benda á mun á formála og inngangi. Formáli er ekki hluti ritgerðar; hann hefur oft að geyma einhvers konar frásögn af tilurð verksins, þakkir höfundar til þeirra sem hafa aðstoðað hann, og einhvers konar persónulegar hugleiðingar höfundar í tengslum við verkið og tilurð þess. Einnig er formáli stundum eftir annan en höfund, og þá er hann t.d. skjall um höfundinn eða verkið, tenging við önnur verk o.s.frv. Inngangur er aftur á móti hluti verksins, þar sem viðfangsefnið er kynnt og reifað; oft er þar líka yfirlit um efnisskipan ritgerðarinnar, og ýmiss konar undirstöðufróðleikur sem nauðsynlegur er til skilnings á efninu. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 150 150

Kaflaskipting ritgerða
Ritgerð skiptist í a.m.k. þrjá meginkafla meginkaflar í undirkafla undirkaflar stundum aftur í undirkafla o.s.frv. slík „lög“ eru mismörg, en oftast eru þrjú nóg Kaflaskipting gegnir tvenns konar hlutverki: við samningu: þvingar höfund til hnitmiðaðrar framsetningar við lestur: auðveldar lesandanum að fá yfirsýn yfir efnið Í flestum tilvikum, nema þegar um allra stystu ritgerðir er að ræða, er nauðsynlegt að hafa fleiri en eitt lag í kaflaskiptingu. Með því er átt við að ritgerðinni sé skipt í meginkafla, en meginköflum svo aftur í undirkafla, og þeim aftur í undirkafla ef ástæða þykir til. Stundum má finna allt upp í fimm eða sex lög í kaflaskiptingu, en ritgerð þarf þó að vera talsvert löng til að þola fleiri en þrjú lög, og í styttri ritgerðum eru tvö lög oftast nóg. Það er nauðsynlegt að gera sér skýra grein fyrir tilgangi slíkrar lagskiptingar. Kaflaskipting þjónar þeim tilgangi að auðvelda lesandanum að fá yfirsýn yfir efnið. Það er miklu auðveldara að átta sig á efni sem er brotið upp í tiltölulega litlar einingar en á löngum texta án skila, þar sem mörgum sögum fer fram í einu. En kaflaskiptingin snýr ekki bara að lesandanum; hún þvingar líka höfundinn til hnitmiðaðri framsetningar. Þegar tilteknum kafla lýkur verður höfundurinn að velta fyrir sér hvort það efni sem kaflinn fjallar um sé þar með afgreitt. Ef svo er ekki, þá bendir það til þess að afmörkun kaflans sé röng. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 151 151

Einföld kaflaskipting
Ritgerð Hér eru allir kaflar á sömu hæð (sama plani) því er erfitt að átta sig á tengslum efnisþátta Líklegt er að sumir tengist nánar en aðrir þá er heppilegra að hafa lagskiptingu Það er hins vegar ótrúlegt að allir kaflar ritgerðar eigi heima á sama plani, ef svo má segja. Allar líkur eru á því að efnisatriði sumra kafla eigi nánar saman en annarra. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 152 152

Lög í kaflaskiptingu Ritgerð Í því tilviki er eðlilegt að láta kaflana sem tengjast náið vera undirkafla í aðalkafla, í stað þess að láta þá alla vera aðalkafla. Ef aðalkaflar eru orðnir margir er erfiðara að fá yfirsýn yfir samhengið; það er auðveldara ef meginskil eru höfð tiltölulega fá, en aðalköflum síðan skipt nánar niður. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 153 153

Lengd og fjöldi kafla Hvað eiga kaflar að vera margir? aðalkaflar oft 3-5, en líka oft fleiri oft betra að fjölga lögum en aðalköflum Hvað eiga kaflar að vera langir? lengd aðalkafla ótakmörkuð undirkafli í neðsta lagi lýtur ákveðnum reglum gjarna á bilinu 1-4 síður þetta er þó aðeins viðmiðun Oft er talið eðlilegt að meginmálskaflar séu 3-5; auðvitað er ekki hægt að hafa um það neina nákvæma reglu, og þetta tengist lengdinni nokkuð. Þó eru slík tengsl ekki mikil; aukin lengd á fremur að hafa þau áhrif að sviðum undirkafla fjölgi. Athugið að það er engin ástæða til þess að sviðin séu alls staðar jafnmörg. Vel getur verið að í einum aðalkafla þurfi fjögur svið, en í öðrum dugi tvö. Einn undirkafli er merkingarleysa. Ekki er hægt að gefa neina nákvæma reglu um það hversu langir kaflar skuli vera. Aðalkaflar geta verið mjög mislangir, en ekki virðist fráleitt að miða við það að lægsta svið undirkafla sé kringum ein blaðsíða. Það getur þó verið bæði meira og minna, en ef undirkafli er farinn niður fyrir hálfa blaðsíðu er hæpið að hann eigi rétt á sér. Undirkafli getur líka farið upp í 3-4 síður, en ef hann er orðinn lengri verða að vera góð rök fyrir því. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 154 154

Kaflaheiti Öllum köflum þarf að gefa lýsandi nafn það auðveldar höfundi samninguna og lesanda að fá yfirsýn yfir verkið nöfnum og númerum má þó henda út í lokagerð Stundum gengur höfundi illa að finna nafn þá fjallar kaflinn kannski ekki um neitt eitt efni eða hann er bara málalengingar um ekki neitt í báðum tilvikum þarfnast eitthvað endurskoðunar Oft amast nemendur við mikilli kaflaskiptingu, segja að hún trufli lesandann og slíti efnið of mikið í sundur. En þá er bara hægt að henda út öllum kaflafyrirsögnum fyrir lokaútprentun, þannig að endanleg gerð verði án kaflaskiptingar. Meginatriðið er að kaflaskiptingin sé fyrir hendi á vinnslustigi, og auðveldi höfundi að setja efnið fram á skipulegan hátt, eins og áður segir. Ef svo er, þá kemur hún lesandanum líka að gagni enda þótt hann sjái hana ekki. Nauðsynlegt er að gefa hverjum kafla, bæði aðalköflum og undirköflum, lýsandi heiti. Það auðveldar höfundi samninguna, og þegar heitunum er safnað saman í efnisyfirlit er auðveldara að glöggva sig á því hvort öllum efnisþáttum hafa verið gerð skil, hvort röð þeirra er eðlileg, hvort skipting í aðal- og undirkafla er skynsamleg, o.s.frv. Kaflaheitin auðvelda líka lesendum að glöggva sig á efninu. Nemendur segja oft að þeir finni ekkert heiti sem passi á tiltekinn undirkafla. Ef svo er, þá geta ástæðurnar verið tvær. Ein ástæða getur verið sú að kaflinn fjalli ekki um neitt afmarkað efni, heldur sé þar fléttað saman efnum. Þá kemur annars vegar til álita að skipta kaflanum frekar niður, og greina betur milli umfjöllunarefnanna; eða hins vegar að færa eitthvað af efni kaflans í aðra kafla, þar sem kann að vera frekari umfjöllun um efnið. Hin ástæðan fyrir því að erfiðlega gengur að gefa kafla nafn getur svo einfaldlega verið sú að kaflinn fjalli ekki um neitt; sé lítilsverður orðavaðall. Ef svo er á hann auðvitað ekki heima í ritgerðinni. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 155 155

Hlutverk inngangs Inngangur verður að vekja forvitni lesenda og áhuga þeirra á að lesa ritgerðina Byrjað á almennri kynningu eða sviðsetningu efnið tengt við þekkingu/reynslu/áhugasvið lesenda Síðan þrengt niður í rannsóknarspurningu tekin dæmi sem sýna viðfangsefnið í hnotskurn til að lesendur átti sig betur á efni ritgerðarinnar Einnig er efni hvers kafla rakið stuttlega Það skiptir mjög miklu máli að vanda vel til inngangs. Hann verður að vekja forvitni lesenda og áhuga þeirra á að lesa ritgerðina. Þetta er auðvitað hægt að gera með ýmsu móti og útilokað að leggja ákveðnar línur um það hvernig það skuli gert. En oft er gott að hefja inngang með einhverri almennri sviðsetningu eða kynningu á efninu þar sem það er tengt við eitthvað sem ætla má að lesandinn þekki og veki forvitni hans. Síðan má þrengja umfjöllunina niður í spurninguna sem á að spyrja. Þar getur verið gott að taka einhver áþreifanleg dæmi sem sýni viðfangsefnið í hnotskurn þannig að lesandinn eigi betra með að átta sig á því. Sem dæmi getum við skoðað inngang að nokkurra ára gamalli grein um aukafallsfrumlög í forníslensku. Þar er byrjað á staðhæfingu: „Undanfarin 20 ár hefur það verið almenn skoðun meðal málfræðinga að nútímaíslenska hafi frumlög í öðrum föllum en nefnifalli.“ Síðan er þetta skýrt lauslega og tekin dæmi, og svo komið að efni greinarinnar: „En þótt frumlagseðli aukafallsnafnliðanna í [þessum dæmum] sé nú nokkurn veginn óumdeilt gegnir öðru máli um svipaðar setningar í forníslenskum textum.“ Þessi dæmi eiga að sýna lesandanum um hvað greinin fjallar og vekja áhuga hans á því að halda lestrinum áfram. Í framhaldinu er svo vísað í ýmis skrif um efnið þar sem mismunandi skoðanir koma fram. Innganginum lýkur á yfirliti um efnisskipan greinarinnar. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 156 156

Niðurstöður í inngangi
Á að segja frá meginniðurstöðum í inngangi? um það eru skiptar skoðanir mörgum finnst þær eiga að koma á óvart En niðurstöðurnar hafa ekki gildi í sjálfu sér aðeins í samhengi við rök höfundarins Lesandi verður gagnrýnni á rök höfundar ef hann veit hvert höfundur vill leiða hann Fræðiritgerð er ekki sakamálasaga! Eftir að þessar spurningar hafa verið settar fram er svo gefið yfirlit yfir efni ritgerðarinnar, og sýnt hvað fjallað er um í hverjum kafla. Enn fremur er spurningunum svarað þar í stuttu máli. Sumir eru andvígir því, og vilja láta svörin koma lesandanum á óvart. Aðrir benda hins vegar á að fræðileg ritgerð eigi ekki að lúta sömu lögmálum og sakamálasaga. Svarið hefur ekkert gildi í sjálfu sér; það eru rök höfundarins sem skipta máli. Þess vegna spillir það ekki ánægju lesandans af lestrinum þótt hann viti svarið fyrir. Og reyndar má halda því fram að það auðveldi lesandanum lesturinn að svarið sem höfundurinn ætlar að gefa skuli koma fram þegar í byrjun. Þá getur lesandinn nefnilega verið á verði, og á auðveldara með að átta sig á hvaða þætti í röksemdafærslu höfundar hann eigi að skoða sérstaklega. Hann veit að til að höfundur geti komist að þessari niðurstöðu verður hann að finna rök með henni, en hafna hugsanlegum mótrökum; og því á lesandinn auðveldara með að leita að veilum í rökum höfundar. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 157 157

Bygging einstakra efnisþátta
Meginmálskaflar skiptast í undirkafla nema í stystu ritgerðum hafa oft sérstakan inngangs- og niðurstöðukafla þetta er þó matsatriði og fer eftir lengd Hver kafli er hugsaður eins og verkið í heild með inngang, meginmál og niðurlag sú hugsun á að stýra allri efnisskipan verksins niður í smæstu efniseindir, efnisgreinarnar Sérhver kafli, jafnt aðalkaflar sem undirkaflar, þarf að vera hugsaður eins og ritgerðin í heild, með inngang, meginmál og niðurlag. Í upphafi hvers kafla þarf þannig að vera einhver kynning á efni hans og eftir atvikum tenging við undanfarandi kafla; og í lok hvers kafla þarf að draga saman efni hans og reka endahnútinn á umfjöllun kaflans. Vitanlega fer umfang þessara þátta eftir eðli kaflans. Í stuttum undirköflum getur ein efnisgrein dugað sem inngangur og önnur sem niðurlag, en í aðalköflum getur verið eðlilegt að hafa sérstakan inngangskafla og sérstakan niðurstöðukafla. Þetta er þó matsatriði. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 158 158

Efnisskipan meginmáls
Ritgerðir eru mjög ólíkar því er útilokað að gefa reglur um efnisskipan Oft er eðlilegt að rekja rannsóknasögu efnisins yfirlit um það helsta sem hefur verið skrifað áður Þetta fer oft vel næst á eftir inngangi en einnig má flétta það saman við framlag höfundar Þessi þáttur má þó ekki verða of stór verður að takmarkast við það sem skiptir máli Útilokað er að gefa ítarlegar leiðbeiningar um efnisskipan meginmálshluta ritgerða. Til þess eru viðfangsefni of ólík – og vitanlega er líka hægt að taka á sama viðfangsefninu á mismunandi hátt. Oft er eðlilegt að rekja rannsóknasögu viðfangsefnisins – gefa yfirlit yfir það helsta sem hefur verið skrifað um það áður. Þetta getur verið hentugt að gera í sérstökum kafla snemma í ritgerðinni, t.d. næst á eftir inngangi – áður en komið er að sjálfstæðu framlagi höfundarins. En einnig kemur til greina að flétta rannsóknasöguna saman við það sem höfundur segir frá eigin brjósti. Mikilvægt er að gæta þess að þessi þáttur fari ekki úr böndunum og takmarkist við þau atriði sem tengjast beinlínis sjálfstæðu framlagi höfundarins. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 159 159

Fræðilegur grundvöllur
Stundum er byggt á flóknu kenningakerfi sem líklegt er að lesendur þekki lítið til þá þarf að eyða verulegu rými í kynningu þess Stundum er byggt á vel þekktu kenningakerfi sem ekki þarf að kynna sérstaklega fyrir lesendum Hægt er að leggja grundvöllinn í sérstökum kafla en einnig flétta saman við rannsókn höfundar oft er hvorttveggja gert í sama verki Fræðilegar ritgerðir byggjast yfirleitt á einhverju kenningakerfi – einhverri rannsóknaraðferð. Hægt er að skoða sama viðfangsefnið út frá mismunandi sjónarhornum og beita mismunandi greiningaraðferðum. Í bókmenntum er t.d. hægt að beita ævisögulegri aðferð, sálgreiningu, marxískri greiningu, póstmódernisma, o.s.frv.; í málfræði er hægt að beita málkunnáttufræði, orðræðugreiningu, félagslegri málfræði, o.s.frv. Stundum er líka gengið út frá skrifum og kenningum einhvers tiltekins fræðimanns – Michel Foucault, Juliu Kristevu, Noam Chomsky, o.s.frv. Nauðsynlegt er að gera lesendum grein fyrir fræðilegum grundvelli ritgerðarinnar. Það er hins vegar mjög misjafnt hversu mikil og ítarleg sú greinargerð á – eða þarf – að vera. Í sumum tilvikum er byggt á flóknu kenningakerfi sem líklegt er að lesendur þekki lítið til – kannski er verið að kynna það í fyrsta skipti í íslensku riti. Þá þarf að fara nokkuð ítarlega í fræðilegan grundvöll ritgerðarinnar og eyða í það talsverðu rými. Í öðrum tilvikum er um að ræða tiltölulega einfalt kenningakerfi sem líklegt er að flestir þekki nokkuð til, og þá þarf ekki að segja mikið um það. Þarna á milli eru svo ótal mismunandi stig. Eins og með rannsóknasöguna er hægt að koma þessari umfjöllun fyrir á ýmsa vegu. Stundum kann að vera heppilegt að leggja fræðilegan grundvöll í sérstökum kafla framarlega í ritgerðinni, en oft hentar betur að flétta þetta saman við eigin rannsókn höfundar; og iðulega er hvorttveggja gert í sama verkinu. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 160 160

Ólíkar tegundir fræðilegra ritgerða
Fræðilegar ritgerðir eru mjög margvíslegar hér má nefna tvær megingerðir: Ritgerðir unnar upp úr heimildum allt frá endursögn til háfræðilegrar úrvinnslu Ritgerðir byggðar á grunnrannsóknum höfunda en styðjast vitanlega einnig við aðrar heimildir Mikilvægt er að skoða ólíkar ritgerðir vandlega átta sig á vinnubrögðum höfunda og leggja mat á þau Hér hefur verið gengið að mestu leyti út frá því að ritgerð byggist á rituðum (og e.t.v. munnlegum) (eftir)heimildum. Slíkar ritgerðir geta vitanlega verið mjög margvíslegar, allt frá því að vera gagnrýnislaus endursögn heimilda án sjálfstæðrar úrvinnslu upp í það að vera háfræðileg umfjöllun þar sem höfundur ber saman, vegur og metur heimildir, leggur sjálfstætt mat á þær, og bætir miklu við frá eigin brjósti. En ekki eru allar ritgerðir af þessu tagi. Margar byggjast á sjálfstæðri rannsókn höfundar, unninni upp úr frumheimildum. Þar getur t.d. verið um að ræða bókmenntafræðilega greiningu á tilteknu verki eða höfundi, athugun á framburði fólks í tilteknum landshluta, o.m.fl. Efnistök eru auðvitað talsvert ólík eftir því hvor tegundin er. Meginatriðið er að hver verður að finna fyrir sig hvernig bygging og röksemdafærsla meginmáls eigi að vera. Þetta lærist bara með æfingunni. Það er um að gera að lesa sem flestar fræðigreinar með gagnrýnu hugarfari – láta ekki nægja að tileinka sér efni þeirra, heldur velta líka fyrir sér byggingu, efnisskipan og röksemdafærslu. Hvernig kemur höfundur rannsóknasögunni að? Hvernig gerir hann grein fyrir fræðilegum forsendum sínum? Er skipting í aðal- og undirkafla í góðu samræmi við efnisþætti og skyldleika þeirra? Tengjast kaflar eðlilega, þannig að einn taki röklega við af öðrum? Er inngangur og niðurlag í hverjum kafla? O.s.frv. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 161 161

Niðurlag ritgerðar Í lokakafla er umfjöllun rifjuð upp í stuttu máli og helstu niðurstöður dregnar saman Þetta getur verið misítarlegt frá 1-2 efnisgreinum upp í nokkrar blaðsíður Setja þarf niðurstöður skýrt fram sýna að rannsóknarspurningu hafi verið svarað Oft fer vel á því að leggja út af niðurstöðum gildi þeirra, afleiðingum, framhaldsrannsóknum Í lokakafla ritgerðarinnar þarf svo að rifja umfjöllunina upp í stuttu máli og draga niðurstöður saman. Þessi kafli getur verið misítarlegur – í langri ritgerð nokkrar blaðsíður. Miklu skiptir að þar séu niðurstöður settar fram á skýran og skipulegan hátt, þannig að ljóst sé að rannsóknarspurningu verksins hafi verið svarað. Það kemur vel til greina að taka þarna upp framsetningu rannsóknarspurningar í inngangi. En auk þess fer oft vel á því í lokakafla að leggja út af niðurstöðunum – velta fyrir sér gildi þeirra og hugsanlegum afleiðingum, setja fram hugmyndir um áframhaldandi rannsóknir, o.s.frv. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 162 162

© Eiríkur Rögnvaldsson, október 2012
Framsetning © Eiríkur Rögnvaldsson, október 2012 163

Gagnrýninn lestur fræðirita
Spurningar sem gagnrýninn lesandi gæti spurt og höfundur fræðirits á að svara jafnóðum: Hver segir það? Hefur einhver fjallað um þetta áður? og haldið svipuðu fram? eða þá einhverju allt öðru? Hvar get ég séð eitthvað um það ef mig langar að lesa frekar um efnið? Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 164

Ófullnægjandi framsetning
Dæmi úr (ímyndaðri) fræðilegri grein: Það hefur oft komið fram að þágufallssýki í íslensku er tengd þjóðfélagsstétt. Ástæðan fyrir þessum tengslum er misskilin hreintungustefna og misheppnuð skólapólitík borgaralegra valdhafa. Af hverju er þetta ekki nóg? hvar hefur þetta komið fram? hver hefur sagt það? hvaða rök eru fyrir því? Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 165

Betri framsetning Dæmi úr fræðilegri grein: Því hefur verið haldið fram að þágufallssýki sé tengd þjóðfélagsstétt (sjá t.d. Gísla Pálsson 1979, Ástu Svavarsdóttur 1982, Ástu Svavarsdóttur, Gísla Pálsson og Þórólf Þórlindsson 1984, Jóhannes Gísla Jónsson og Þórhall Eyþórsson 2003) ... Hér getur lesandi sótt frekari upplýsingar en er það nóg? Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 166

Mismunandi framsetning
Gætið að forsendum fullyrðinga! Margt bendir til þess að hv-framburður eigi undir högg að sækja á Íslandi og sé reyndar alveg að hverfa. Þess vegna ber brýna nauðsyn til þess að grípa strax rösklega í taumana og hefja skipulega framburðar-kennslu í grunnskólum og framhaldsskólum. Rannsóknir benda til þess að hv-framburður eigi mjög undir högg að sækja á Íslandi og sé reyndar alveg að hverfa (sjá t.d. yfirlitsgreinar Höskuldar Þráinssonar og Kristjáns Árnasonar 2001 og Kristjáns og Höskuldar 2003). Þess vegna … Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 167

Betri framsetning Skýring og tilvísun Rannsóknir benda til þess að hv-framburður eigi mjög undir högg að sækja á Íslandi og sé reyndar alveg að hverfa. Þetta kom t.d. skýrt fram í rannsókn Höskuldar Þráinssonar og Kristjáns Árnasonar á íslenskum mállýskum í lok 20. aldar. Af þeim mátti t.d. sjá að á þeim svæðum þar sem hv-framburður var algengur fyrir miðja öldina fannst hann helst í máli elstu kynslóðanna en unga fólkið notaði hann yfirleitt (sjá t.d. yfirlitsgreinar Höskuldar Þráinssonar og Kristjáns Árnasonar 2001 og Kristjáns og Höskuldar 2003). Þess vegna … Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 168

Órökstuddar klisjur Margt bendir til ... að hér sé á ferðinni Íslandsþorskur að sá kostnaður sé mun meiri en þörf er á að urriðar fái mjög lítinn hluta heildarfæðunnar að ofvirkni sé álíka algeng hér og í nágrannalöndunum að tónlist sé ekki eingöngu menningarlegt fyrirbæri að kvæðið sé að hluta ástarljóð að eiginlegur ritunartími bréfsins sé allavega öld síðar að ljóðin séu fremur túlkun hans á tilfinningum að nokkrir erfiðleikar séu framundan þar í landi Margt hvað? Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 169

Spurningar lesanda - og svör við þeim
Spurningar sem lesandi gæti spurt og höfundur ætti að svara fyrirfram Hvað er til marks um það? skýringar, rök, tilvísanir, ... Hvernig get ég gengið úr skugga um það? tilvísanir í gögn, heimildir, ... Mikilvæg leið til að svara þessu er að sýna dæmi og útskýra þau Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 170

Nauðsyn dæma Um hvað er hér verið að tala? Lýsing orða, sem notuð eru á margbreytilegan hátt, hefur löngum verið orðabókarmönnum höfuð-verkur. Þá er einkum átt við sagnir, sem geta haft margvíslega merkingu, stýrt fleiri en einu falli, tekið með sér fylgiorð eða verið hluti af föstum orðasam-böndum og málsháttum, en einnig forsetningar og nokkur nafnorð. Ýmsar leiðir hafa verið farnar til þess að lýsa þessum „stóru orðum“ og talsverð heilabrot hljóta að liggja að baki hverri ákvörðun. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 171

Dæmalaus framsetning Orðasambönd af ýmsu tagi eru mikilvægar einingar í flestum almennum orðabókum. Hlutverk þeirra í orðabókartextanum er oft í því fólgið að vitna um notkunareinkenni orðsins sem verið er að lýsa, gjarna til glöggvunar á umsögn um merkingu þess eða tiltekið merkingarafbrigði. En orðasambönd geta einnig verið tilgreind sem sjálfstæðar einingar, óháð merkingarlegri flokkun og greiningu. Hér ræður mestu hvers eðlis orðasambandið er, sjálfstæði þess er að öðru jöfnu meira því fastmótaðra sem það er og því sjálfstæðari merkingu sem það hefur gagnvart orðunum sem það er myndað úr. Önnur hlið málsins er sú að fastmótuð og sjálfstæð orðasambönd hafa meira og skýrara uppflettigildi en þau sem lausari eru í sér, og notendur geta fremur vænst þess að finna þau í orðabókartextanum. Á hinn bóginn getur verið óljósara hvar slíkum orðasamböndum er fyrir komið, bæði gagnvart flettiorðaskipan orðabókarinnar og innan þeirrar efnisskipanar sem höfð er á lýsingu viðkomandi flettiorðs. Það hefur því löngum verið vandkvæðum bundið að ganga að tilteknum orðasamböndum vísum í almennri orðabókarlýsingu og að sama skapi reynst torvelt að fá yfirsýn um notkun og stöðu einstakra orða í slíkum samböndum. Þessi vandi snýr einnig að þeim sem skipar efni orðabókarinnar og semur orðabókartextann og veldur því að hlutur orðasambanda verður víðast óskýrari og rýrari en vera ætti og margir notendur vildu. Af þessum sökum hafa verið samdar orðabækur um orðasambönd sérstaklega, þar sem þeim eru gerð rækilegri skil en kostur er á í almennri orðabókarlýsingu. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 172

Tilvísanir í heimildir duga ekki
Skýringalausar tilvísanir í heimildir Á undanförnum rúmum áratug hefur oft verið á það bent að sérstök tengsl virðast vera á milli nefnifalls og beygingarsamræmis (sjá t.d. Höskuld Þráinsson 1979:466, 1990:212, Eirík Rögnvaldsson 1982, Andrews 1982, Zanen, Maling og Höskuld Þráinsson 1985). Þetta má m.a. ráða af því að sögn og sagnfylling þiggja aldrei neina þætti frá „frumlagsígildi“, þ.e.a.s. frumlagi í aukafalli. Um hvað er höfundurinn að tala? hér þarf lesandinn að ímynda sér allt Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 173

Nauðsynlegt er að sýna dæmi
En höfundur textans sýndi dæmi ... þ.e.a.s. frumlagi í aukafalli. Setningarnar í (3)–(5) sýna þetta: (3) a. Strákarnir (nf.kk.ft.) voru (ft.) kátir (nf.kk.ft.). b. *Strákarnir (nf.kk.ft.) var (et.) kalt (hk.et.) (4) a. Strákana (þf.kk.ft.) langaði (et.)heim. b. Strákunum (þgf.ft.kk.) var (et.) kalt (hk.et.). (5) a. *Strákana (þf.ft.kk.) lönguðu (ft.) heim. b. *Strákunum (þgf.ft.kk.) voru (ft.) köldum (þgf.ft.). Síðan ... Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 174

Nauðsynlegt er að útskýra dæmi
... eru dæmin útskýrð Í stað þess að samræmast aukafallsfrumlögunum (strákana, strákunum) eru sagnirnar (langaði, var) og sagnfyllingin (kalt) í (4) í hlutlausum eða ómörkuðum myndum, það er að segja 3.p.et. og hk.nf.et. Í í (3) er samræmi í tölu milli nefnifalls-frumlagsins (strákarnir) og sagnarinnar og í tölu og kyni milli nefnifallsfrumlagsins og sagnfyllingar-innar (kátir). Slíkt samræmi gengur ekki þegar aukafallsfrumlög eiga í hlut, eins og sýnt er í (5). Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 175

Að sýna og segja frá Meginregla í öllum fræðilegum skrifum er að sýna dæmi um það sem maður er að tala um segja frá því hvað það er sem dæmin sýna og jafnvel líka hvað er svona athyglisvert við þau Best er þá að taka dæmin út úr meginmálinu og setja þau upp sérstaklega og merkja þau svo hægt sé að vísa til þeirra í textanum oft er samt betra að endurtaka dæmi en að láta nægja að vísa á dæmi löngu áður í textanum Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 176

Tvær misgóðar/misvondar leiðir
Eitthvað sagt og ekkert sýnt (jafnvel þótt vísað sé til heimilda): Margt bendir til að raddaður framburður sé á undanhaldi á kjarnasvæði sínu. Raddaður framburður nefnist það þegar orð eins og stúlka, fantur, svampur, maðkur eru borin fram með rödduðum /l, m, n, ð/ á undan /p, t, k/. Rannsóknir sýna að þessi framburður er á undanhaldi (sjá t.d. Kristján Árnason 2005 og rit sem þar er vísað til). Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 177

Sagt en ekki sýnt Hér er sagt frá niðurstöðum í meginmáli Í rannsókn Kristjáns Árnasonar og Höskuldar Þráinssonar á íslensku nútímamáli (RÍN, sjá t.d. 11. kafla í bók Kristjáns Árnasonar 2005 og rit sem þar er vísað til) kom fram að raddaður framburður er á undanhaldi á kjarnasvæði sínu Norðausturlandi. Yngsti aldurshópurinn notaði hann í um 30% tilvika, sá næsti í 47%, þriðji í 52%, fjórði í 65% og sá fimmti og elsti í um 82% tilvika. Athugið hvað það er erfitt að sjá þetta þetta er í raun ekki sýnt þótt dæmi séu nefnd Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 178

Sagt og sýnt í töflu Betra er að láta töflu fylgja Í rannsókn Kristjáns Árnasonar og Höskuldar Þráinssonar á íslensku nútímamáli (RÍN, sjá t.d. 11. kafla í bók Kristjáns Árnasonar 2005 og rit sem þar er vísað til) kom fram að raddaður framburður er á undanhaldi á Norðausturlandi. Þetta má sjá í töflu 1: aldurshópar: tíðni framburðar: 30% 47% 52% 65% 82% Tafla 1: Tíðni raddaðs framburðar á Norðausturlandi Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 179

Sagt og sýnt á mynd Enn betra að sýna á mynd Í rannsókn Kristjáns Árnasonar og Höskuldar Þráinssonar ... Þetta má sjá á mynd 1: Mynd 1: Tíðni raddaðs framburðar á Norðausturlandi. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 180

© Eiríkur Rögnvaldsson, nóvember 2012
Röksemdafærsla © Eiríkur Rögnvaldsson, nóvember 2012 181

Að setja fram tilgátu og prófa hana
Hvaða stöðu hefur tiltekin tilgáta? er hægt að færa einhver rök fyrir henni? Vinnulag: setja fram tilgátu út frá þekkingu og gögnum afla nýrra gagna til að prófa tilgátuna kanna hvort nýju gögnin samræmist tilgátunni meta niðurstöðuna: já - ástæða til að fagna! nei - tilgátunni hafnað eða hún endurskoðuð Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 182

Hvað þyrfti til að hrekja tilgátuna?
Tilgátur/kenningar þurfa að vera nægilega skýrt orðaðar og nægilega afdráttarlausar til þess að það sé hægt að hugsa sér gagndæmi gegn þeim, þ.e. til þess að unnt væri að hrekja þær ef þær skyldu vera rangar Djarfar kenningar þoka fræðunum áfram, loðnar og óskýrar tilgátur ekki En svo er líka stundum sagt að gagndæmi sanni ekkert - nema sem hluti af kenningu Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 183

Heiðarleiki í mati á tilgátu
Stjórnmálamenn láta oft duga að nefna það sem styður málstaðinn Fræðimenn mega ekki „sópa undir teppið“ því sem ekki styður kenninguna eða tilgátuna, enda leiða slík gögn oft til markverðrar endurskoðunar í sumum tilvikum má þó láta nægja að nefna slíkt efni í neðanmálsgrein ef maður hefur ekkert um það að segja Flestir gera mest úr því sem styður eigin tilgátu styðja hana með rökum á heiðarlegan hátt Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 184

Tilgáta sett fram Fræðimaður rekst á úrlausnarefni það er fyrsta skref Hann setur fram skýringartilgátu eða hugmynd og hugsar með sér eða segir/skrifar: „Þetta er áreiðanlega ...“ röksemdin er kannski eingild (lat. ad hoc) í upphafi þ.e. gildir bara fyrir þetta eina tilvik, búin til fyrir það Hann leitar að sjálfstæðum rökum fyrir tilgátunni það er næsta skref Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 185

Eingildar tilgátur Lesandi rekst á skýringartilgátu/staðhæfingu og spyr sjálfan sig: Er þetta kannski bara eingild (lat. ad hoc) tilgáta sett fram til þess að skýra þetta tiltekna dæmi eða er hún studd viðbótarrökum? Eingildar tilgátur geta oft verið sennilegar eða snjallar í sjálfu sér – og á endanum réttar en það leysir fræðimanninn ekki undan þeirri skyldu að leita að viðbótarrökum fyrir þeim Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 186

Lýsing eða greining? Dæmi úr hefðbundinni mállýsingu tiltekins texta Eignarfall sem stendur með nafnorði stendur ýmist á undan eða eftir því, en tíðara virðist, og að minnsta kosti miklu venjulegra en í nútíðarmáli, að eignarfallið standi á undan stýriorðinu. Sama máli gegnir um eignarfornöfn: a. kristinna manna hugskot, Páls góðir vinir; hans postular, þvo þitt andlit b. eyðimörk Júdealands, engil drottins; bræður hans, ef auga þitt er einfalt Markmið? Tilgátur? Tengsl við fræðiumræðu? Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 187

Staðhæfing rökstudd - en er það nóg?
„Í fornsögunum er hlutfallslega algengara að frumlag sé með ákveðnum greini en andlag“ Spurning: Hvað er til marks um það? Rökstuðningur - talning: %ákv. %óákv. Frumlag Andlag Hvað er svona merkilegt við það? Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 188

Að setja staðhæfingar í samhengi
Tengsl við fræðilega umræðu Ástæðan fyrir þessum mun er sú að frumlag er jafnan líklegra til þess en andlag að vera umræðu-efni (e. topic) og fela þannig í sér gamlar upplýs-ingar, en andlag er að sama skapi líklegra til þess að fela í sér nýjar upplýsingar (sjá t.d. Givón 1974, Keenan 1976). Greinir er helst notaður til þess að auðkenna eitthvað sem hefur verið nefnt áður, þ.e. eitthvað sem felur í sér gamlar upplýsingar, og því er hann algengari á frumlagi en andlagi. Hvaða máli skiptir þessi tenging? Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 189

Athugunarefni við samningu fræðigreina
Nokkrar spurningar sem höfundur fræðilegs texta gæti haft í huga: hverju er ég að halda fram hér? hverjar eru ástæðurnar fyrir því að ég er að halda þessu fram? hvaða gögn styðja þessa staðhæfingu mína? hef ég skoðað aðra möguleika (aðra greiningu, önnur gögn, andstæða skoðun ...) og brugðist við þeim á einhvern hátt? Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 190

Gögn og röksemdir Gögnin eru það sem maður byggir ástæðuna á ... og notar síðan til frekari rökstuðnings: t.d. ákveðin tegund heimilda (textar, handrit, upp-tökur, niðurstöður úr könnun/prófi/rannsókn ...) Höfundur getur hugsað upp eða látið sér detta í hug eða búið til mismunandi líklegar ástæður Höfundur getur ekki búið til gögn eða rök en hann getur fundið þau, þ.e. fundið staðreyndir sem skipta máli og styðja mál hans (og ástæðuna fyrir því að hann heldur einhverju fram) Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 191

Ógreind gögn eru lítils virði
Gögnin sjálf (staðreyndirnar) geta sjaldan verið veigamikill hluti af fræðilegri ritsmíð (mörg) ljóð (í heilu lagi) eftir Jónas Hallgrímsson geta varla verið hluti af áhugaverðri fræðigrein um hann ekki heldur spurningalistar, hráar niðurstöður úr könnunum, bréfasöfn eða skjöl í heilu lagi Höfundur þarf að matreiða gögnin handa les-andanum, vinna úr þeim – nefna dæmi og skýra en þá verður stundum að reiða sig á frásögn annarra fræðimanna Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 192

Nauðsynlegt er að matreiða gögn
Í allri framsetningu gagna felst ákveðin „matreiðsla“ höfundar - hann velur tiltekin dæmi úr texta eða könnun ... velur ákveðnar heimildir (bréf, skýrslur ...) flokkar gögnin á tiltekinn hátt (eftir aldri, búsetu ...) Þessi matreiðsla er oftar en ekki gerð til þess að styðja tiltekna staðhæfingu og/eða hrekja aðra og er því yfirleitt ekki algjörlega „hlutlaus“ en getur samt verið – og á að vera – heiðarleg Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 193

Gagnrýnar spurningar Spurningar/gagnrýni/efasemdir lesenda/ hlustenda geta varðað atriði eins og þessi: er nógu skýrt hverju verið er að halda fram? eru ástæðurnar nægilega trúverðugar? eru gögnin/rökin nægilega traust? er tekið tillit til annars konar túlkunar og brugðist við slíku? Sé einhverjum þessara spurninga svarað neitandi er ástæða til að hafa fyrirvara við niðurstöðuna Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 194

Hugsanlegar athugasemdir
Lesendur/hlustendur gætu t.d. sagt: ég vil sjá annars konar rök - tölur, staðreyndir ekki bara tilfinningarök þetta er ekki nógu nákvæmt þú hefur ekki kynnt þér nýjustu rannsóknir gögnin gefa ekki rétta mynd af málinu þú tekur ekki X með í reikninginn ég tek ekki mikið mark á því sem X segir ég vil sjá viðbótarrök ein tilvitnun er ekki nóg, eitt skjal, einn málhafi ... Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 195

Gagnrýninn lesandi - viðbúinn höfundur
Hinn gagnrýni lesandi - og höfundur sem býst við gagnrýni hans dregur sannleiksgildi staðhæfingar í efa „Af hverju segir þú það?“ fellst ekki á ástæðu eða telur hana ekki skipta máli „Hvað er til marks um það?“ vefengir gögn eða telur þau ekki sýna það sem höfundur segir að þau sýni en höfundur bregst við fyrir fram með því að sýna gögnin og segja frá því á hvern hátt þau skipta máli Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 196

Að sannfæra lesanda á heiðarlegan hátt
Eingildar röksemdir hrökkva oft skammt og lesendur eiga að vera á varðbergi gagnvart þeim sérstaklega ef hugmyndin er hrífandi Að tína til nokkur rök verkar betur á lesandann ekki síst ef rökin eru af ólíkum toga Traustvekjandi er að viðurkenna aðra möguleika en bregðast við þeim á sanngjarnan og heiðarlegan hátt Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 197

Varist léttvæg rök Oft nota menn rök sem eru í raun léttvæg beinar tilvitnanir í óhófi endalausar tilvísanir í aðra fræðimenn til að styðja mál sitt X hefur líka haldið þessu fram - eða Það hefur enginn haldið þessu fram hráar töflur og tölur sem ekki er útskýrt hvað segja og hvernig má sjá það Vanir lesendur (eiga að) sjá í gegnum þetta Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 198

Sjálfsagðir hlutir? Stundum er vísað í almenna þekkingu en langdræg afturbeyging er auðvitað mjög algeng í íslensku eins og alkunna er en áhrifa frá rómantísku stefnunni gætir víða í ljóðum Jónasar eins og alkunna er Er þetta alkunna? eftir hverju fer það hvort svo er eða ekki? Hvernig mætti styrkja þessa röksemdafærslu? Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 199

Ofnotaðar framsetningaraðferðir
Ýmsar framsetningaraðferðir eru ofnotaðar misjafnt eftir fræðigreinum Beinar tilvitnanir í aðra fræðimenn algeng aðferð byrjenda algengt í hugvísindum almennt? Ógagnsæjar og yfirþyrmandi töflur og dæmasöfn algengt í málfræði og félagsvísindum Löng textadæmi sem sýna kannski lítið algengt í bókmenntaskrifum? Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 200

Stundum er eitthvað eftir óleyst
Nauðsynlegt er að nefna óleyst vandamál t.d. gagndæmi, spurningar sem engin svör eru gefin við a.m.k. í neðanmálsgrein! Þess háttar atriði geta komið öðrum á sporið og auðveldað þeim að endurbæta kenninguna/ tilgátuna Hugsa sér að maður sé að skrifa fyrir fræðin en ekki (bara) fyrir sjálfan sig ... Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 201

Heimildamat og tilvitnanir
© Eiríkur Rögnvaldsson, nóvember 2012 202

Frumheimildir og eftirheimildir
Frumheimildir eru upphafleg gögn um mál þegar ekki verður lengra rakið ekki bara rit, heldur fornleifar, öskulög o.fl. Eftirheimildir byggjast á frumheimildum eru úrval úr þeim og túlkun á þeim valið og túlkunin er huglægt, háð mati fer eftir áhugasviði, þekkingu, skoðunum og auk þess þjóðfélagi og tíma Þótt heimildir finnist um tiltekið efni er björninn ekki unninn þar með; nauðsynlegt er að leggja mat á heimildirnar. Í fræðilegri ritgerð skiptir höfuðmáli að höfundurinn skrifi ekki gagnrýnislaust upp eftir heimildunum, heldur meti þær sjálfur á gagnrýninn hátt. Slíkt mat er vissulega ekki einfalt, en hér má benda á nokkur atriði sem verður að hafa í huga. Í fræðilegri umræðu er gerður grundvallarmunur á frumheimildum og eftirheimildum. Frumheimildir eru upphafleg gögn um eitthvert mál, sá staður þar sem við endum þegar ekki verður lengur rakið. Frumheimildir um mannlíf á Íslandi á öld eru t.d. kirkjubækur, dómabækur o.fl., en eftirheimildir eru þær sem byggjast á frumheimildunum. Frumheimildir um íslenska málsögu á 19. öld eru þeir textar sem varðveittir eru frá þeim tíma, en 20. aldar rit um íslenska málsögu eru eftirheimildir. Athugið að frumheimildir þurfa ekki að vera í rituðu formi; frumheimildir um landnám á Íslandi geta eins verið fornleifar, brunnir birkikvistir o.s.frv. Í eftirheimildum er ævinlega að finna einhvers konar úrval úr frumheimildum og túlkun á þeim. Það úrval og sú túlkun hlýtur að vera huglæg, fara eftir áhugasviði, þekkingu, skoðunum og markmiði þess sem velur, og vera háð því þjóðfélagi sem hann býr í og þeim tíma sem hann lifir á. Þess vegna getum við ekki treyst því að í eftirheimildunum komi allt fram sem við kynnum að hafa áhuga á, eða túlkun þeirra á frumheimildunum sé eins og við myndum hafa hana. Við þessu er aðeins hægt að bregðast á einn veg; með því að fara í frumheimildirnar sjálfar, velja sjálf úr þeim og túlka frá eigin brjósti. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 203 203

Hvers konar heimildir á að nota?
Nauðsynlegt er að gera mun á þessu tvennu átta sig á því hvenær þarf að nota frumheimildir Námskeiðsritgerðir styðjast við eftirheimildir í veigameiri ritgerðum þarf að nota frumheimildir Algeng mistök eru að gera ekki upp á milli ef heimild finnst um efnið er hún notuð en ekki lagt mat á gildi hennar eru Aldirnar helstu sagnfræðirit okkar? Með þessu er auðvitað ekki átt við að við megum aldrei nota eftirheimildir í fræðilegu starfi, en þurfum alltaf að kanna allt frá grunni sjálf — skárra væri það nú. Venjulegar námskeiðsritgerðir hljóta eðli málsins samkvæmt að byggjast að mestu eða öllu leyti á eftirheimildum. En ef við erum að skrifa BA-ritgerð um tiltekið efni, svo að ekki sé minnst á stærri verk eins og MA- eða doktorsritgerð, þá verður að krefjast þess að við förum í frumheimildir um efnið. Eftirheimildir getum við hins vegar nýtt til að setja efnið í stærra samhengi, og að sjálfsögðu til stuðnings og samanburðar við okkar eigin umfjöllun. Það er mjög algengt í námsritgerðum að ekki sé gert upp á milli heimilda; ef nemandinn finnur einhverja heimild um það efni sem hann er að skrifa um er hún notuð, án þess að lagt sé nokkurt mat á gildi hennar. Þannig mætti t.d. oft halda að Öldin okkar væri helsta og traustasta sagnfræðirit okkar. Við þurfum að læra að taka heimildunum með fyrirvara, meta gildi þeirra, átta okkur á stöðu þeirra, og taka sjálfstæða afstöðu þegar heimildir greinir á. Þetta tekur sinn tíma, en það lærist smátt og smátt. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 204 204

Heimildir þarf að meta Aldrei má nota heimildir gagnrýnislaust það verður að leggja sjálfstætt mat á þær Athugið vinnubrögð höfundar heimildar vitnar hann sjálfur í heimildir? er auðvelt að sjá hvað hann hefur eftir öðrum? notar hann heimildir sínar á heiðarlegan hátt? sjást dæmi um að hann rangtúlki eitthvað? virðist hann stinga einhverju undir stól? Nauðsynlegt er að athuga hvernig höfundur heimildarinnar umgengst heimildir sjálfur; hvort hann vitnar í heimildir, og ef svo er, hvernig hann gerir það. T.d. skiptir máli að auðvelt sé að sjá hvað hann tekur úr heimildum sínum, og hvað hann segir frá eigin brjósti. Einnig þarf að reyna að átta sig á því hvort höfundur notar heimildir sínar á heiðarlegan hátt, eða hvort einhver dæmi sjást um að hann rangtúlki eitthvað, stingi einhverju undir stól o.s.frv. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 205 205

Heimildir þarf að bera saman
Samanburður við aðrar heimildir hafa aðrir komist að sömu niðurstöðu? Samhljóða niðurstaða þarf ekki að vera traust oft étur hver upp eftir öðrum athugasemdalaust án þess að gera sjálfstæða rannsókn á efninu Hvað merkir það ef höfundur er einn á báti er hann sérvitringur sem enginn tekur mark á? eða frumlegri og hugmyndaríkari en aðrir? Hér skiptir máli að athuga hvort aðrir sem um málið hafa fjallað hafa komist að sömu niðurstöðu, eða hvort þessi höfundur er einn á báti. Þótt fjöldi fræðimanna sé á einu máli um tiltekið efni þarf það ekki að þýða að skoðun eða niðurstaða þeirra sé traust sem því nemur. Oft er það nefnilega svo að hver étur upp eftir öðrum; einhver setur fram tiltekna kenningu í upphafi, og hún gengur síðan aftur hjá öllum sem um málið rita, án þess að nokkur þeirra hafi í raun gert nokkra sjálfstæða rannsókn á efninu. Í slíku tilviki er niðurstaðan, þótt hún sé samhljóða, auðvitað engu traustari en niðurstaða þess eina manns sem setti hana fram í upphafi. Hafi einhver einn höfundur komist að annarri niðurstöðu en aðrir sem um málið hafa fjallað getur það stundum bent til þess að höfundurinn sé sérvitringur sem ekki er tekið mark á í fræðaheiminum; en auðvitað getur það líka þýtt að hann sé á undan sinni samtíð, frumlegri og hugmyndaríkari en aðrir, o.s.frv. Í því sambandi þarf að athuga hvort aðrir fræðimenn hafa mótmælt þessum einfara með rökum, eða hvort þeir láta eins og skrif hans séu ekki til. Í fyrra tilvikinu verðum við að reyna að meta röksemdir beggja aðila og mynda okkur sjálfstæða skoðun. Í seinna tilvikinu er erfiðara um vik. Þögnin getur oft þýtt að skrifin þyki svo vafasöm að ekki taki því að andmæla þeim; en hún getur einnig borið vott um að aðrir treysti sér ekki til að fjalla um þessi skrif og kjósi því að þegja. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 206 206

Athuga þarf markmið og vettvang
Hvert er markmið höfundar heimildar að fræða á hlutlausan hátt? að reka pólitískan áróður eða auglýsa vöru? að höfða til tilfinninga? Á hvaða vettvangi birtist heimildin í virtu fræðiriti? í dagblaði? í auglýsingabæklingi? Vitaskuld skiptir líka máli að athuga hvert er markmið höfundar heimildarinnar; hvort hann er að skrifa fræðirit, uppfræðandi grein fyrir almenning, pólitíska áróðursgrein, eða semja hátíðaræðu, svo að nokkur dæmi séu tekin. Einnig þarf að hafa í huga á hvaða vettvangi heimildin birtist; hvort um er að ræða virðulegt fræðirit, almennt tímarit, dagblað, eða auglýsingabækling. Með þessu er auðvitað ekki verið að segja að t.d. greinar í dagblöðum séu ónýtar sem heimildir í sjálfu sér, heldur aðeins verið að benda á að þær kunna að vera skrifaðar í öðru augnamiði en því að koma þekkingu á framfæri á hlutlausan hátt, og því þarf að meta þær með það í huga. En þið kannist örugglega við auglýsingar þar sem stendur eitthvað á þessa leið: „Læknar mæla með xx“; „Rannsóknir hafa sýnt að xx skilar árangri í 99% tilvika“, o.s.frv. Þarna kemur sjaldnast fram hvaða læknar mæla með vörunni, eða til hvaða rannsókna er vísað, hver gerði þær, hvernig staðið var að þeim, o.s.frv. Slíkar fullyrðingar eru því gagnslausar sem heimild. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 207 207

Eðli heimilda á netinu Vægi heimilda á netinu fer ört vaxandi þar má finna efni um flest milli himins og jarðar Eðlilegt og sjálfsagt er að nýta þær heimildir þær eru aðgengilegar í tölvu hvers og eins oft nýrri og ferskari en bækur og tímarit á söfnum Netið er óritskoðað hver sem er getur sett inn hvaða efni sem er því verður að meta heimildirnar vandlega Á fáum árum hefur vægi heimilda á Internetinu aukist gífurlega. Þar má nú finna efni um flest milli himins og jarðar. Það er vitaskuld mjög þægilegt að hafa aðgang að heimildum í tölvunni sinni en þurfa ekki að gera sér ferð á bókasafn til að fletta þar upp. Auk þess eru heimildir á netinu oft nýrri og ferskari en þær sem finna má á söfnum. Mikið nýtt efni bætist við daglega, og því ljóst að vægi heimilda af netinu heldur áfram að aukast. Hér verður þó að fara varlega. Netið er óritskoðað, og hver sem er getur sett þar inn hvaða efni sem er. Þess vegna má ekki trúa öllu sem þar er að finna eins og nýju neti. Nauðsynlegt er að meta heimildirnar með gagnrýnu hugarfari og reyna að átta sig á því hvaða gildi þær hafi. Þetta er ekki alltaf auðvelt. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 208 208

Mat heimilda á neti Hver á síðuna rannsóknarstofnun eða einstaklingur? Ef einstaklingur á síðuna, hver er hann þá fræðimaður á viðkomandi sviði eða leikmaður? Er síðan uppfærð reglulega kemur fram hvenær henni var síðast breytt? Á hverju byggjast upplýsingar á síðunni rannsóknargögnum eða prentuðum heimildum? Það fyrsta sem huga þarf að er hver eigi síðuna. Yfirleitt ætti að mega gera ráð fyrir því að heimasíðum háskóla, rannsóknarstofnana (t.d. Stofnunar Árna Magnússonar, Raunvísindastofnunar Háskólans) og opinberra stofnana (t.d. Veðurstofunnar, Orkustofnunar) sé treystandi. Heimasíður einstaklinga verður hins vegar að taka með fyrirvara. Þá þarf að skoða hver eigandinn (höfundurinn) er; hvort hann sé fræðimaður á því sviði sem máli skiptir eða leikmaður. Oft kemur slíkt ekki fram og verður ekki ráðið af síðunni, og þá er rétt að taka upplýsingum þar með varúð. Heimasíður fjölmiðla verður að meta á sama hátt og önnur birtingarform miðlanna. Einnig skiptir máli hvort síðunni er haldið við reglulega. Á mörgum síðum kemur fram hvenær þeim var síðast breytt, og verður að hafa hliðsjón af því við matið. Stundum skiptir engu máli hvort upplýsingar eru ársgamlar eða síðan í gær, en í öðrum tilvikum eru ársgamlar upplýsingar gagnslausar; þetta verður að meta eftir eðli málsins. Oft kemur hins vegar ekki fram hvenær síðu var síðast breytt, og þá þarf að meta hvort líkur séu á að aldur upplýsinga hafi áhrif á gildi þeirra. Enn fremur þarf að huga að því við hvað upplýsingar á síðunni styðjast. Eru þær settar fram með augljósri tilvísun í rannsóknargögn, t.d. mælingar, skoðanakannanir eða eitthvað slíkt; eða eru beinar tilvísanir í prentaðar heimildir? Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 209 209

Sannreynanlegar heimildir
Heimildir verða að vera sannreynanlegar hægt að rekja þær til upphafs síns Þetta er grundvallarkrafa í fræðilegri umræðu heimild sem ekki er sannreynanleg er ónothæf Lesandi þarf að geta metið gildi fullyrðingar því verður höfundur að vísa í heimildir sínar eða í eigin frumrannsóknir Ein grundvallarkrafan sem gera verður til heimilda í fræðilegri umræðu er nefnilega sú að þær séu sannreynanlegar; þ.e., hægt sé að rekja þær til upphafs síns. Höfundur sem setur fram einhverja fullyrðingu verður að gefa lesandanum færi á að meta gildi þeirrar fullyrðingar. Það gerir hann annaðhvort með vísun í þá heimild sem hann sækir fullyrðingu sína í, eða í sínar eigin rannsóknir. Strangt tekið ber höfundur e.t.v. ekki ábyrgð á öðru en eigin fullyrðingum, en höfundur sem vill láta taka mark á sér og er vandur að virðingu sinni hlýtur þó að kanna gildi þeirra staðhæfinga sem hann hefur eftir öðrum. Geri hann það ekki, og hafi enga fyrirvara á að vitna til þeirra, hlýtur hann að teljast samábyrgur. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 210 210

Ábyrgð höfundar Höfundur ber ábyrgð á eigin fullyrðingum og kannar gildi þess sem hann hefur eftir öðrum að öðrum kosti ber hann ábyrgð á því líka Hér þarf því að gæta vel að orðalagi stundum gerir höfundur sig samábyrgan: „X hefur sýnt fram á ...“ „í grein X kemur í ljós ...“ í öðrum tilvikum tekur hann ekki afstöðu: „X hefur haldið því fram ...“ „X fullyrðir að ...“ Þetta á ekki síst við ef verið er að setja fram umdeildar eða umdeilanlegar fullyrðingar. Sé t.d. sagt í ritgerð: „Jón Jónsson hefur sýnt fram á að landnám Íslands hafi hafist snemma á 8. öld“, og vitna síðan samviskusamlega í það rit þar sem þessi staðhæfing er sett fram, þá er með orðalaginu verið að taka vissa ábyrgð á henni. Auðvitað kæmi líka til greina að segja „Jón Jónsson hefur fært rök að því ...“ eða „Jón Jónsson hefur haldið því fram ...“, og bæta síðan við einhverjum orðum um mat höfundar á staðhæfingum Jóns. Með því leitast höfundur við að uppfylla þá skyldu sína að gera lesandanum fært að meta gildi þess sem haldið er fram. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 211 211

Skriflegar og munnlegar heimildir
Skrifleg heimild er talin traustari en munnleg tekin fram yfir nema sérstök ástæða sé til annars Skriflegar heimildir eru sannreynanlegar lesandinn getur flett upp í þeim sjálfur Munnleg heimild er sjaldnast sannreynanleg heldur verður að treysta frásögn höfundar Munnleg heimild er háð minni heimildarmanns og það er brigðult eins og dæmin sanna Athugið líka að skriflegar heimildir eru að öðru jöfnu taldar traustari en munnlegar, og teknar fram yfir nema sérstök ástæða sé til annars. Ástæðan er ekki síst sú að yfirleitt er auðveldara að sannreyna skriflegu heimildirnar; lesandinn getur, a.m.k. í prinsippinu, flett upp í þeim sjálfur. Samtal sem vitnað er í verður aftur á móti aldrei endurtekið; um það verðum við að treysta frásögn höfundar (þótt auðvitað sé stundum hægt að spyrja viðmælandann hvort rétt sé eftir haft). En ástæðan er líka sú að munnlegar heimildir eru mjög oft háðar minni heimildarmanna, og það er brigðult, eins og sýnt hefur verið fram á. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 212 212

Aldur heimilda Huga þarf vel að aldri heimilda til að unnt sé að meta þær á heiðarlegan hátt Islandsk Grammatik - Islandsk Nutidssprog frá 1922 getur hún talist heimild um íslenskt nútímamál? Íslenzkar nútímabókmenntir frá 1948 getur hún talist heimild um samtímabókmenntir? Altnordische Grammatik kom síðast út 1923 hún fjallar að vísu um miklu eldra málstig en nýrri rannsóknir hafa gert ýmislegt í henni úrelt Mikilvægter að skoða aldur heimildarinnar. Bók Valtýs Guðmundssonar frá 1922, Islandsk Grammatik, hefur að undirtitli „Islandsk Nutidssprog“; en rit með slíkan titil frá 1922 er augljóslega ekki hægt að nota fyrirvaralaust sem heimild um íslenskt nútímamál 75 árum síðar. Íslenzkar nútímabókmenntir eftir Kristin E. Andrésson ná ekki nær okkur í tíma en til 1948; o.s.frv. Þetta er augljóst; en fleira þarf að athuga. Altnordishce Grammatik eftir Adolf Noreen var síðast endurskoðuð 1923; en þótt það málstig sem hún lýsir sé mun eldra, valda ýmsar nýrri rannsóknir því að sitthvað sem þar stendur er nú úrelt. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 213 213

Heimildir og samtími Hver höfundur og hvert rit er barn síns tíma tekur mið af þeirri þekkingu sem þykir traustust og þeim fræðikenningum sem þykja bestar en hvort tveggja breytist ört Því þarf að skoða ritunar- og útgáfutíma hverja heimild þarf að meta á eigin forsendum auk þeirra forsendna sem við höfum nú miðað við núverandi þekkingu og kenningar Þetta skiptir oft meginmáli í fræðilegri umræðu, og er forsenda þess að hægt sé að meta heimildir á heiðarlegan hátt. Hver höfundur er barn síns tíma, og hvert fræðirit hlýtur að taka mið af þeirri þekkingu sem traustust þykir og þeim fræðikenningum sem bestar teljast á hverjum tíma. Hvorttveggja breytist hins vegar ört, og þess vegna verður að gefa góðan gaum að ritunar- og útgáfutíma heimilda, því að hverja heimild verður að meta á sínum eigin forsendum auk þeirra forsendna sem við höfum miðað við núverandi þekkingu og kenningasmíð á viðkomandi fræðasviði. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 214 214

Vandkvæði við mat á aldri
Gætið ykkar vel við mat á aldri heimilda einkum í sambandi við endurútgáfur síðasta útgáfa Altnordische Grammatik er frá 1970 en er óbreytt endurprentun útgáfu frá 1923 1. útgáfa kom 1884, og stofninn því meira en aldargamall Nú er oft mjög erfitt að meta aldur heimilda rit ganga oft í ljósritum fyrir formlega útgáfu eða eru sett á netið í nýjum og nýjum gerðum Það þarf að gæta sín vel þegar verið er að skoða aldur heimilda. Mitt eintak af áðurnefndri bók Noreens, Altnordische Grammatik, er t.d. gefið út það er eina ártalið sem stendur á titilblaði. Þar kemur þó einnig fram að þetta sé „5., unveränderte Auflage“, og á baksíðu titilblaðs sést að næsta útgáfa á undan, sú 4., kom út Með því að skoða formálana sem á eftir koma sést að sú útgáfa var endurskoðuð frá þeirri þar á undan, og því er rétt að miða við árið 1923 þegar aldur bókarinnar er ákvarðaður. En einnig er rétt að hafa í huga að 1. útgáfa kom út árið , og stofn bókarinnar er því meira en aldargamall. Á síðustu árum er reyndar orðið mjög erfitt að meta aldur heimilda. Það stafar af því að eftir að ljósritunarvélar og tölvur komust í almenna notkun hefur orðið algengt að ritsmíðar gangi milli manna í bráðabirgðagerð jafnvel nokkur ár áður en kemur til endanlegrar útgáfu. Í þessar bráðabirgðagerðir er síðan stundum vitnað í öðrum ritum, sem oft koma út á undan hinni endanlegu gerð ívitnaða ritsins. Stundum vitna menn í tiltekið atriði í bráðabirgðaútgáfu sem síðan er breytt eða fellt brott í endanlegri útgáfu. Þegar lesendur rekast á þetta ósamræmi vita þeir ekki hvað veldur, og skella kannski skuldinni á þann sem vitnar í, og gruna hann um að hafa tekið rangt upp eða falsað tilvitnun. Nú hefur dreifing á neti bæst við, og þar sem slíkar bráðabirgðaútgáfur eru yfirleitt óskráðar og erfitt að fá upplýsingar um þær veldur þetta oft hinum mesta ruglingi. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 215 215

Frumútgáfa og endurútgáfa
Í fræðilegri umræðu er frumútgáfa notuð ef þess er kostur öðru máli getur gegnt ef ný útgáfa er endurskoðuð Gera þarf mun á útgáfu og prentun ný útgáfa er oft breytt – nýtt ártal á titilblaði ný prentun er oftast óbreytt – stundum nýtt ártal þó er þessi munur ekki alltaf gerður Ljóst þarf að vera í hvaða gerð rits er vitnað Almenna reglan í fræðilegri umræðu er sú að nota frumútgáfu ef kostur er. Frá því er þó eðlilegt að víkja ef síðari útgáfur eru endurskoðaðar. Í þessu sambandi er rétt að vekja athygli á merkingarmun orðanna útgáfa og prentun. Ný útgáfa bókar er oft eitthvað breytt, þótt svo þurfi ekki að vera; en sé bók endurútgefin óbreytt, er þess oft getið (sbr. bók Noreens hér að framan). Ný prentun er aftur á móti yfirleitt óbreytt, og þá er upp og ofan hvort ártali upphaflegrar prentunar er haldið á titilblaði eða ekki. Það er hins vegar rétt að athuga að ekki er fullt samræmi í þessari orðanotkun, og stundum er bók breytt við endurprentun án þess að þess sé getið, og án þess að það sé kölluð ný útgáfa. Því er nauðsynlegt að skýrt komi fram í hvaða gerð rits er vitnað. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 216 216

Breytingar í endurútgáfu
Margir rithöfundar breyta verkum sínum án þess að þess sé sérstaklega getið hvaða útgáfu á þá að nota? Val útgáfu fer þá eftir eðli máls hverju sinni Barn náttúrunnar er æskuverk Halldórs Laxness Kvæðabók er æskuverk Hannesar Péturssonar í umfjöllun um þau sem slík notar maður frumútgáfur ekki endurskoðaðar útgáfur nokkrum áratugum yngri Í umfjöllun um bókmenntir er nauðsynlegt er að hafa í huga að margir rithöfundar breyta verkum sínum talsvert milli útgáfna án þess að þess sé alltaf sérstaklega getið. Þetta á t.d. við um Halldór Laxness, en einnig marga fleiri. Mörg ljóðskáld líta t.d. svo á að ekki sé til neinn "endanlegur" texti af ljóðum þeirra; þau gera meiri og minni breytingar við hverja nýja útgáfu. Í slíkum tilvikum er auðvitað matsatriði hvaða útgáfu á að nota. Ef verið er að skrifa um Barn náttúrunnar sem byrjandaverk Halldórs Laxness, Kvæðabók sem byrjandaverk Hannesar Péturssonar, er væntanlega eðlilegt að nota fyrstu útgáfu, en ekki þann texta sem þessir höfundar endurskoðuðu orðnir nokkrum áratugum eldri. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 217 217

Aðgengileiki útgáfna Krafa um notkun frumútgáfu er ekki gerð í öðrum ritum en fræðiritum og væri stundum óheppileg og óeðlileg Oft er frumútgáfa illfáanleg munurinn skiptir í fæstum tilvikum máli sé ekki um fræðilega notkun að ræða Þá er rétt að nota aðgengilegustu útgáfuna það er sjálfsögð kurteisi við lesendur Í öðrum ritum en fræðiritum er krafan um notkun frumútgáfu ekki eins sterk, og stundum óheppileg. Oft getur verið mun erfiðara að nálgast frumútgáfu en endurútgáfur, og í fæstum tilvikum skiptir munurinn máli, sé ekki um fræðilega ritsmíð að ræða. Þá er sjálfsögð kurteisi við lesendur að nota þá útgáfu sem er aðgengilegust og auðfáanlegust. Þannig væri t.d. eðlilegra að nota útgáfu Íslendingasagna með nútímastafsetningu en stafréttar útgáfur, enda þótt þær séu fræðilega nákvæmari. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 218 218

Handrit sem heimild Ýmis vandamál koma upp í eldri textum sumir þeirra eru aðeins til í handriti Handrit frá síðari öldum eru á pappír flest varðveitt í handritadeild Landsbókasafns Handrit frá því fyrir siðaskipti eru á skinni flest varðveitt í Stofnun Árna Magnússonar Að auki eru ýmis opinber gögn sem flest eru varðveitt í Þjóðskjalasafni Íslands Þegar fengist er við eldri texta koma upp ýmis vandamál. Sumir textar eru eingöngu til í handriti en hafa aldrei verið gefnir út prentaðir. Flest handrit frá síðari öldum eru varðveitt í handritadeild Landsbókasafns Íslands - Háskólabókasafns. Handrit frá því fyrir siðaskipti eru hins vegar flest á skinni og varðveitt í Stofnun Árna Magnússonar. Að auki eru ýmiss konar opinber gögn, s.s. kirkjubækur, dómabækur o.fl., varðveitt í Þjóðskjalasafni Íslands. Í þessum söfnum eru til ýmsar skrár sem auðvelda notendum að finna það sem þeir leita að, en þó læra menn fyrst og fremst á söfnin með því að nota þau. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 219 219

Vandkvæði við notkun handrita
Nauðsynlegt er að geta lesið handskrift sem hefur tekið miklum breytingum skrift 13. aldar er gerólík skrift 18. aldar og hvort tveggja er gerólíkt nútímaskrift Einnig þarf að þekkja sögu stafsetningar til að átta sig á ýmsum orðum og orðmyndum ‘wm’ = um, ‘bwner’ = búnir, ‘jakafa’ = í ákafa ‘bioda’ = bjóða, ‘stauckr’ = stekkur, ‘sier’ = sér Til að nota handrit þurfa menn að kunna að lesa skriftina, sem getur verið með ýmsu móti og hefur tekið miklum breytingum. Stafagerð 13. aldar, sem er á elstu handritum fornsagna, er gerólík t.d. fljótaskrift síðar á öldum; og hvort tveggja er ólíkt nútímaskrift. Það er þolinmæðisverk að verða vel læs á allar skriftartegundir sem er að finna í íslenskum handritum. Að auki þurfa menn að hafa ákveðna þekkingu á íslenskri málsögu og sögu stafsetningarinnar til að átta sig á ýmsu í handritunum; til að skilja ýmis orð og beygingarmyndir sem eru rituð öðruvísi en nú tíðkast. Í eldri handritum (frá því fyrir 19. öld) er t..d. ekki skrifað ‘ð’ (nema í þeim allra elstu). Ekki er heldur notaður broddur yfir stafi, heldur eru þeir oft tvíritaðir, þannig að ‘aa’ merkir ‘á’. ‘j’ er oft skrifað þar sem við höfum ‘i’ eða ‘í’, ‘w’ þar sem við höfum ‘u’ eða ‘ú’, og svo mætti lengi telja. Hér skiptir máli að skoða orðmyndirnar og samhengið; reyna að finna út um hvaða orð gæti verið að ræða, bera orðmyndirnar saman og reyna að finna út reglu. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 220 220

Útgáfur handrita Sum handrit hafa verið gefin út stafrétt textinn prentaður nákvæmlega eins og í handriti Oftast er þó ritháttur samræmdur stundum miðað við ritunartíma textans stundum miðað við nútímastafsetningu Þetta skiptir máli við fræðilega notkun í sumum tilvikum verður útgáfa að vera stafrétt í öðrum tilvikum getur samræmd útgáfa dugað Þótt prentaður text sé til er ekki þar með sagt að allur vandi sé leystur. Útgáfur eldri texta eru nefnilega mjög misnákvæmar. Sumir textar hafa verið gefnir út stafréttir, þ.e. prentaðir nákvæmlega eins og skrifað er í handritum. Í öðrum tilvikum er notuð samræmd stafsetning; þá er ritháttur orða samræmdur eftir ákveðnum reglum og því oft vikið frá rithætti handrits í ýmsum atriðum. En það er mjög misjafnt við hvað samræmingin miðast. Í útgáfum fornrita, t.d. Íslendingasagna, er oft notuð svonefnd “samræmd stafsetning forn” sem miðast við hljóðkerfi og beygingakerfi málsins kringum Í öðrum tilvikum er notuð nútímastafsetning, t.d. í flestum skólaútgáfum á Íslendingasögum. Fyrir venjulega lesendur skiptir þetta oftast engu máli, en ef ætlunin er að nota útgáfuna í fræðilegum tilgangi, t.d. til málsögulegra rannsókna, verða menn að gera sér grein fyrir því hvers eðlis hún er. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 221 221

Misgóðar handritaútgáfur
Fleiri þættir en stafsetning skipta máli þegar fræðilegt notagildi útgáfu er metið Oft eru mörg handrit til af sama texta þá skiptir máli hvert þeirra er notað við útgáfu oft er eitt grunnhandrit gefið út með lesbrigðum en stundum er handritum blandað saman Útgefendur eru líka misvandvirkir því hafa útgáfur misjafnt orð á sér En fleiri þættir en stafsetning skipta máli þegar fræðilegt gildi útgáfu er metið. Oft er til fleiri en eitt handrit af sama texta; stundum jafnvel margir tugir. Þá verður að gæta þess hvaða handrit útgefandi hefur notað; ekki er víst að það sé elsta eða besta handritið. Í vönduðustu útgáfum er venjulega eitt handrit lagt til grundvallar, en lesbrigði úr öðrum handritum sýnd neðanmáls; en stundum blanda útgefendur handritum saman án þess að ljóst sé hvað er tekið úr hverju. Slíkar útgáfur geta gagnast venjulegum lesendum ágætlega, en eru venjulega taldar ónothæfar í fræðilegri umræðu. Þar að auki eru útgefendur misjafnlega vandvirkir. Mörg handrit eru illlæsileg og þá þarf bæði mikla kunnáttu og nákvæmni til að ráða fram úr þeim. Það er alls ekki sjaldgæft að útgefendur lesi rangt eða misskilji einstök orð. Því hafa útgáfur mjög misjafnt orð á sér. Þess er auðvitað enginn kostur að kenna í eitt skipti fyrir öll hvaða útgáfur eru traustar og hverjar ekki. Þetta verða menn að læra smátt og smátt ef þeir fara að vinna á þessu sviði. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 222 222

Vitnað í heimildir Höfuðskylda fræðimanns er að vísa í heimild fullyrðingar verða að vera sannreynanlegar Hugmyndir og greiningar eru hugverk sem ekki er siðferðilega leyfilegt að nýta án þess að gera grein fyrir hvaðan þær koma Sé ekki vitnað í heimild er það ritstuldur sem er alvarlegasta yfirsjón fræðimanns og sviptir hann fræðimannsheiðri sínum Höfuðskylda fræðimanns er að vitna ævinlega til heimilda. Fyrir þessu eru tvær ástæður. Önnur er sú sem áður var nefnd, að lesandinn verður að geta sannreynt það sem höfundur segir. Hin ástæðan er að fræðilegar hugmyndir, greiningar og kenningar eru hugverk sem ekki er siðferðilega leyfilegt að nýta án þess að láta þess getið hvaðan það er komið. Slíkt er ritstuldur, sem er litinn mjög alvarlegum augum í fræðilegri umræðu. Fræðimaður sem tekur orðalag, hugmynd, greiningu, skoðun eða kenningu upp eftir öðrum án þess að vitna í hann hefur fyrirgert fræðimannsheiðri sínum. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 223 223

Höfundaréttur – höfundalög
Um höfundarrétt gilda sérstök lög, Höfundalög, nr. 73/1972. Þar segir m.a. í 1. grein: Höfundur að bókmenntaverki eða listaverki á eignarrétt á því með þeim takmörkunum, sem í lögum þessum greinir. Til bókmennta og lista teljast samið mál í ræðu og riti, leiksviðsverk, tónsmíðar, myndlist, byggingarlist, kvikmyndir, ljósmyndalist, nytjalist og aðrar samsvarandi listgreinar, á hvern hátt og í hverju formi sem verkið birtist. Þetta þýðir að höfundarréttur gildir ekki einungis um það sem venja er að kalla bókmenntir, heldur um hvers kyns texta, ritaðan og talaðan. Undir það fellur t.d. efni birt í dagblöðum og vefmiðlum eða flutt í útvarpi, efni á vefsíðum, í bloggi, á spjallþráðum, í tölvupósti, o.s.frv. Ekki skiptir máli hvort efnið er merkt höfundi eða sérstaklega tekið fram hver sé eigandi höfundarréttar. Í 3. grein laganna er síðan kveðið á um yfirráðarétt höfundar yfir hugverki sínu: Höfundur hefur einkarétt til að gera eintök af verki sínu og til að birta það í upphaflegri mynd eða breyttri, í þýðingu og öðrum aðlögunum. Í 4. grein kemur fram að höfundur á skýlausan rétt á að nafns hans sé getið, og verki hans sé ekki breytt í heimildarleysi: Skylt er, eftir því sem við getur átt, að geta nafns höfundar bæði á eintökum verks og þegar það er birt. Óheimilt er að breyta verki höfundar eða birta það með þeim hætti eða í því samhengi, að skert geti höfundarheiður hans eða höfundarsérkenni. Ógilt er afsal höfundar á rétti samkvæmt þessari grein, nema um einstök tilvik sé að ræða, sem skýrt eru tilgreind bæði um tegund og efni. Seinasti hlutinn er athyglisverður. Þar er skýrt tekið fram að höfundur getur ekki afsalað sér höfundarrétti nema við alveg sérstakar aðstæður. Höfundaréttur – höfundalög 1. gr. Höfundur að bókmenntaverki eða listaverki á eignarrétt á því […]. 3. gr. Höfundur hefur einkarétt til að gera eintök af verki sínu og til að birta það […] 4. gr. Skylt er […] að geta nafns höfundar bæði á eintökum verks og þegar það er birt. Óheimilt er að breyta verki höfundar eða birta það með þeim hætti eða í því samhengi, að skert geti höfundarheiður hans eða höfundarsérkenni. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 224 224

Heimilar tilvitnanir Höfundalög, 14. gr. (l. nr. 73/1972) Heimil er tilvitnun í birt bókmenntaverk […] ef hún er gerð í sambandi við gagnrýni, vísindi, almenna kynn-ingu eða í öðrum viðurkenndum tilgangi, enda sé hún gerð innan hæfilegra marka og rétt með efni farið. Bernarsáttmálinn, 10. gr. (l. nr. 80/1972) Heimilt er að nota tilvitnanir úr verkum, sem þegar hafa verið löglega birt almenningi, enda sé notkunin í samræmi við þær venjur, sem teljast mega sanngjarn-ar, og gangi ekki lengra en tilgangurinn réttlætir; Þrátt fyrir skýlausan umráðarétt höfundar yfir texta sínum er óhjákvæmilegt að leyfa birtingu stuttra búta úr verkum við ýmsar aðstæður. Á þessu er tekið í 14. grein laganna: Heimil er tilvitnun í birt bókmenntaverk, þar á meðal leiksviðsverk, svo og birt kvikmyndaverk og tónverk, ef hún er gerð í sambandi við gagnrýni, vísindi, almenna kynningu eða í öðrum viðurkenndum tilgangi, enda sé hún gerð innan hæfilegra marka og rétt með efni farið. Sambærilegt ákvæði er í 10. grein Bernarsáttmálans frá 1971 (upphaflega frá 1886), en hann var lögfestur á Íslandi með lögum nr. 80/1972. En þá má spyrja hvað sé „innan hæfilegra marka“. Um það eru engar fastar reglur og verður að fara eftir mati hverju sinni. Stundum reyna menn að miða við tiltekið hlutfall af verkinu, og segja að í mesta lagi megi taka upp t.d. 10% af texta þess í skjóli þessarar greinar. Þetta fer þó líka eftir því hvað er skilgreint sem sjálfstætt verk. Er t.d. hvert ljóð í ljóðabók sjálfstætt verk, eða er það bókin í heild? Oft eru ljóð tekin upp í heild, t.d. í ritdómum, og verður varla talið að það brjóti í bága við þessa heimild laganna. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 225 225

Tvenns konar höfundaréttur
Höfundaréttur tekur til texta, ekki hugmynda 5. gr. Nú hefur verk verið notað sem fyrirmynd eða með öðrum hætti við gerð annars verks, sem telja má nýtt og sjálfstætt, og er þá hið nýja verk óháð höfundarétti að hinu eldra. En í vísindum er einnig siðferðilegur réttur á hugmyndum, kenningum, aðferðum, rannsókna-niðurstöðum o.fl. Á þessu hvílir allt fræða- og vísindastarf Sá höfundarréttur sem hér um ræðir er eignarréttur á orðalagi – texta. Hann tekur hins vegar ekki til hugmynda. Í 5. grein Höfundalaga segir: Nú hefur verk verið notað sem fyrirmynd eða með öðrum hætti við gerð annars verks, sem telja má nýtt og sjálfstætt, og er þá hið nýja verk óháð höfundarétti að hinu eldra. Lögin banna því ekki að verk sé notað sem fyrirmynd annars, og það er auðvitað hægt að gera með ýmsu móti, t.d. með því að nýta sér ýmsar hugmyndir verks og vinna út frá þeim. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 226 226

Líkindi við orðalag heimildar
Stundum er orðalagi heimildar fylgt náið án þess að textinn sé merktur sem tilvitnun […] engin skýr og afdráttarlaus skilgreining verður gefin á því hvar mörkin liggja milli þess sem talist getur annars vegar heimil nýting á efnisatriðum eða staðreyndum úr höfundaréttarvernduðum texta og þess hins vegar að nýting textans sé með þeim hætti að hún varði lögvernd-uð höfundaréttindi […] (Hæstaréttarmál 221/2007) Hér er rétt að fara mjög varlega vísa alltaf í heimild þótt texti sé talsvert umorðaður Stundum er orðalagi heimildar fylgt nokkuð náið án þess að um orðrétta tilvitnun sé að ræða, og án þess að vísað sé til heimildarinnar. Þar verður að fara mjög varlega. Í dómi Hæstaréttar í máli nr. 221/2007 er fjallað um tilvik af þessu tagi. Þar segir: […] engin skýr og afdráttarlaus skilgreining verður gefin á því hvar mörkin liggja milli þess sem talist getur annars vegar heimil nýting á efnisatriðum eða staðreyndum úr höfundaréttarvernduðum texta og þess hins vegar að nýting textans sé með þeim hætti að hún varði lögvernduð höfundaréttindi […] Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 227 227

Texta heimildar fylgt of nákvæmlega
Meðal þeirra dæma sem Hæstiréttur fjallaði um í dómi sínum er eftirfarandi: Hannes H. Gissurarson: Halldór Vorið 1905, þegar Dóri litli var þriggja ára, kom maður með hatt og í svörtum frakka heim til foreldra hans á Laugaveginn. Hann settist á tal við föður hans, en hatturinn og frakkinn héngu á snaga í fordyri. Þetta var Sighvatur Bjarnason, bankastjóri Íslandsbanka. Erindi hans var að greiða fyrir því, að Guðjón seldi húsið á Laugaveginum og fengi þess í stað jörðina Laxnes í Mosfellssveit, sem frægur hrossakaupmaður, Páll Vídalín, hafði setið. Halldór Laxness: Í túninu heima Einusinni kom venjulegur maður með hatt, í svörtum frakka, og var boðið til stofu. Hann sat leingi á tali við föður minn. Hatturinn og frakkinn héngu á snaganum í fordyrinu. Skrýtið að ég skuli enn muna að þessi maður sem ég sá bara frakkann hans og hattinn hét Sighvatur Bjarnason bánkastjóri. Erindi hans var að kaupa af okkur þetta nýa og fallega hús þar sem var svo gaman, og hafa milligaungu fyrir Íslandsbánka í því að faðir minn skyldi í staðinn fá jörð uppí sveit af Páli nokkrum Vídalín, frægum hrossakaupmanni. Hér er sameiginlegt orðalag undirstrikað, hvort sem um er að ræða sömu orðmyndir eða mismunandi beygingarmyndir sömu orða. Skyldleiki textanna er augljós en sameiginlegt orðalag ekki ýkja mikið. Þetta taldi Hæstiréttur þó óheimila notkun á frumtexta, vegna þess að ekki var vitnað til hans á skýran hátt. Texta heimildar fylgt of nákvæmlega Hannes H. Gissurarson: Halldór Vorið 1905, þegar Dóri litli var þriggja ára, kom maður með hatt og í svörtum frakka heim til for-eldra hans á Laugaveginn. Hann settist á tal við föður hans, en hatturinn og frakkinn héngu á snaga í fordyri. Þetta var Sighvat-ur Bjarnason, bankastjóri Íslands-banka. Erindi hans var að greiða fyrir því, að Guðjón seldi húsið á Laugaveginum og fengi þess í stað jörðina Laxnes í Mosfells-sveit, sem frægur hrossakaup-maður, Páll Vídalín, hafði setið. Halldór Laxness: Í túninu heima Einusinni kom venjulegur maður með hatt, í svörtum frakka, og var boðið til stofu. Hann sat leingi á tali við föður minn. Hatturinn og frakkinn héngu á snaganum í fordyrinu. Skrýtið að ég skuli enn muna að þessi maður sem ég sá bara frakkann hans og hattinn hét Sighvatur Bjarnason bánkastjóri. Erindi hans var að kaupa af okkur þetta nýa og fallega hús þar sem var svo gaman, og hafa milligaungu fyrir Íslandsbánka í því að faðir minn skyldi í staðinn fá jörð uppí sveit af Páli nokkrum Vídalín, frægum hrossakaupmanni. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 228 228

Reglur og viðurlög í Háskóla Íslands
Reglur Háskóla Íslands 569/2009, 54. gr.: Stúdentum er algerlega óheimilt að nýta sér hugverk annarra í ritgerðum og verkefnum, nema heimilda sé getið í samræmi við viðurkennd fræðileg vinnubrögð. Viðurlög Hugvísindasviðs við ritstuldi: Minniháttar brot: 0 fyrir viðkomandi verkefni Dæmigerð viðurlög: 0 fyrir viðkomandi námskeið Alvarlegt brot: Getur varðað brottvísun úr skóla En í fræðilegri umræðu er það ekki eingöngu hinn lagalegi skilningur á höfundarrétti sem skiptir máli. Þar er ekki síður nauðsynlegt að virða hinn siðferðilega rétt á hugmyndum, kenningum, aðferðum, rannsóknaniðurstöðum o.s.frv. Það er erfitt eða útilokað að skilgreina þessa þætti nákvæmlega, og því hafa þeir ekki verið felldir í lög. En það er samt forsenda alls fræði- og vísindastarfs að þessi réttur sé virtur. Í Háskóla Íslands er tekið mjög hart á ritstuldi. Um hann er fjallað í 54. grein reglna Háskólans nr. 569/2009, en þar segir: Stúdentum er algerlega óheimilt að nýta sér hugverk annarra í ritgerðum og verkefnum, nema heimilda sé getið í samræmi við viðurkennd fræðileg vinnubrögð. Hugvísindasvið hefur samþykkt sérstakar verklagsreglur um viðbrögð við ritstuldi. Þar eru m.a. tiltekin viðurlög sem eru mismunandi eftir alvarleik brotsins. Ef um minniháttar brot er að ræða fær nemandinn 0 fyrir viðkomandi verkefni en gefst kostur á að skila því að nýju. Dæmigerð viðurlög eru 0 fyrir viðkomandi námskeið og skrifleg áminning deildarforseta. Alvarleg brot geta varðað brottvísun úr skóla. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 229 229

Stundum þarf ekki að vitna
Ekki er alltaf nauðsynlegt að vitna í heimild um alkunnar og viðurkenndar staðreyndir „Íslenska er germanskt mál“ óumdeilanlegt – um það þarf ekki að vísa í heimild „Íslenska er orðflest germanskra mála“ um þetta verður að vitna í rit eða rannsóknir Auðvitað koma oft upp markatilvik þá er betra að vitna meira en minna Athugið þó að hvorki er nauðsynlegt né eðlilegt að vitna í heimildir um alkunnar og almennt viðurkenndar staðreyndir. Það væri t.d. óeðlilegt að bera Sölva Sveinsson fyrir því að íslenska sé germanskt mál, enda þótt það komi fram í Íslenskri málsögu hans; þetta er einfaldlega hluti af almennri þekkingu, og það verður oft hjákátlegt að vitna í heimildir um slíka hluti. Ef þið hélduð því aftur á móti fram í ritgerð að íslenska væri orðflest germanskra mála yrði ætlast til að þið færðuð einhver rök fyrir því; vitnuðuð í einhverjar heimildir þar sem sýnt væri fram á þetta. Auðvitað koma oft upp markatilvik, þar sem maður er ekki viss um hvort ástæða sé til að vitna í heimild eða ekki. Þá er rétt að hafa þá reglu að vitna frekar meira en minna í heimildir. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 230 230

Vitnað beint í heimild Alltaf á að vitna beint í heimild ef þess er nokkur kostur aldrei gegnum aðra heimild Þegar vitnað er í heimild fer fram val sem er háð mati, skoðunum, tíma, þjóðfélagi o.fl. þetta val á ekki að vera í höndum einhvers annars Alltaf er hætta á villum þegar vitnað er í verk sú hætta eykst ef vitnað er gegnum millilið Meginreglan er sú að vitna beint í heimild, en ekki gegnum aðra heimild. Ef þið viljið vitna í Fyrstu málfræðiritgerðina þá vitnið þið í ábyggilega útgáfu hennar, en ekki í einhverja málsögu þar sem einstakar málsgreinar úr ritgerðinni eru teknar upp. Ef þið ætlið að vitna í umræður á Alþingi vitnið þið í Alþingistíðindi, en ekki það sem einhver þingmaður heldur fram að annar þingmaður hafi sagt í einhverjum umræðum. Fyrir þessari reglu eru a.m.k. tvær ástæður. Önnur er sú að í hvert skipti sem vitnað er í heimild fer fram val; sá sem vitnar í heimildina ákveður að taka þetta en ekki hitt, og val hans er háð ýmsum atriðum, svipað því sem áður var sagt um mun frumheimilda og eftirheimilda. Hin ástæðan er sú að þegar tilvitnanir eru teknar upp er alltaf nokkur hætta á að villur slæðist inn; og sú hætta eykst auðvitað ef vitnað er í heimild gegnum millilið. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 231 231

Vitnað gegnum millilið
Stundum er nauðsynlegt að nota millilið ef ekki næst með nokkru móti til frumheimildar hún er ekki til í landinu, eða alls ekki til lengur Milliliðurinn verður þá að koma skýrt fram t.d. svona: (Guðbrandur Þorláksson, 1589, tilvitnað eftir Kjartani G. Ottóssyni, 1990) Aldrei má láta sem vitnað sé beint í heimild ef milliliður hefur verið notaður Vissulega geta þó komið upp þær aðstæður að nauðsynlegt sé að vitna gegnum millilið, ef ekki næst með nokkru móti til frumheimildarinnar; hún er t.d. ekki til í landinu eða jafnvel alls ekki til lengur — hefur kannski brunnið eða glatast. Þá verður að koma skýrt fram að vitnað sé um millilið, og hver sá milliliður sé. Á eftir tilvitnuninni verður þá að standa eitthvað á þessa leið: : (Guðbrandur Þorláksson , tilvitnað eftir Kjartani G. Ottóssyni 1990). En þetta er óyndisúrræði, sem ekki má grípa til nema í neyð. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 232 232

Vitnað í þýðingu Æskilegast er að vitna í verk á frummáli en stundum kann ritgerðarhöfundur ekki málið Þá er rétt að nota íslenska þýðingu, sé hún til annars þýðingu á máli sem flestir lesendur skilja Þó verður að athuga tilurð íslenskrar þýðingar er hún kannski ekki þýdd úr frummálinu? Alltaf er best að hafa sem fæsta milliliði frá frummáli til þýðingarinnar sem notuð er Þessu tengist sú spurning hvort rétt sé eða leyfilegt að vitna í þýðingar tiltekinna verka, eða hvort nauðsynlegt sé að nota alltaf frumtextann. Hér verður nokkuð að haga seglum eftir vindi. Strangt tekið er vissulega æskilegast að nota texta á frummálinu, en þess er ekki alltaf kostur vegna þess að ritgerðarhöfundur kann ekki frummálið. Þetta á t.d. við um forngrísk rit, rit á rússnesku o.s.frv. Í slíkum tilvikum er eðlilegast að nota íslenska þýðingu, sé hún til, en að öðrum kosti þýðingu á það mál sem ætla má að sé flestum lesendum aðgengilegast; ensku eða skandinavísku. Þó verður að athuga hvernig sú þýðing sem nota á er til komin. Ef íslenska þýðingin er t.d. ekki þýdd beint úr frummálinu, heldur eftir enskri þýðingu, er einboðið að nota ensku þýðinguna frekar. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 233 233

Heimildavísanir og heimildaskrá

Tegundir heimildavísana
Tilvitnanir í heimildir eru tvenns konar: stundum er orðalag og stafsetning tekið beint upp það er þá bein eða orðrétt tilvitnun (vitnað til orðalags) stundum er texti heimildar endursagður efnislega það er þá óbein eða efnisleg tilvitnun (vitnað til efnis) Að auki eru ýmiss konar tilvísanir til heimilda til stuðnings, hliðsjónar, andmæla án þess að textinn sé tekinn upp eða endursagður Vísanir í heimildir geta verið með ýmsu móti, en rétt er að gera mun á tveimur megintegundum. Annars vegar því sem kalla má tilvitnun, þar sem texti heimildarinnar er tekinn upp efnislega. Þar má gera mun á beinum eða orðréttum tilvitnunum, þar sem orðalag og stafsetning heimildar er tekið nákvæmlega upp, og endursögnum, þar sem texti heimildar er endursagður efnislega. Hins vegar er tilvísun, þar sem vísað er í tiltekna heimild til stuðnings, hliðsjónar, andmæla o.s.frv., án þess að texti hennar sé notaður beint eða óbeint. Milli endursagna og tilvísana eru þó ekki alltaf skörp skil, og stundum er talað um endursagnir og tilvísanir sem óbeinar tilvitnanir. Einnig er stundum talað um að vitna í orðalag annars vegar og vitna til efnis hins vegar. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 235 235

Beinar og óbeinar tilvitnanir
Rétt er að stilla orðréttum tilvitnunum í hóf oftast fer betur á að vitna efnislega í heimild Stundum telja menn óþarft að vitna í heimild ef ekki er tekið orðrétt upp Það er grundvallarmisskilningur tilvitnanaskylda nær ekki bara til orðalags ekki síður til hugmynda, greininga og kenninga Lesanda kemur við hvað er tekið frá öðrum Slíkar óbeinar tilvitnanir eru miklu algengari en beinar í fræðilegri umræðu, og þess verður stundum vart að höfundum ritgerða þykir ekki eins mikil ástæða til að vísa þar til heimilda og ef texti er tekinn orðrétt upp. Þetta er misskilningur; eins og áður er nefnt nær „höfundarréttur“ ekki bara til orðalags, heldur einnig og ekki síður til hugmynda, kenninga o.þ.h, og því er ekki síður nauðsynlegt að vísa til heimildar í þeim tilvikum. Það kemur lesanda við hvort höfundur er að segja frá frumlegri hugmynd eða greiningu, eða hvort aðrir hafa sett sömu niðurstöðu fram áður. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 236 236

Heimild nýtt á mismunandi hátt
Oft er eitthvað haft beint eftir heimild „X heldur því fram ...“; „samkvæmt greiningu X“ Oft er heimild ekki notuð á þennan hátt heldur til samanburðar, staðfestingar o.s.frv. þá má oft vísa til hennar með „sjá“ eða „sbr.“ þar sem snerting við heimildina er nánust eða í lok efnisgreinar slík vísun getur ekki átt við margar efnisgreinar Þegar stuðst er við einhverja heimild verður því að vísa til hennar með einhverju móti. Ein leið er að hafa efnislega eftir heimildinni; segja t.d. „Helga Kress heldur því fram að ...“, eða „Samkvæmt greiningu Matthíasar Viðars Sæmundssonar er ...“. Ef heimild er ekki notuð á þennan hátt, heldur til samanburðar, staðfestingar, til að vísa í hliðstæða umræðu o.s.frv. er oft vísað til hennar með orðunum sjá eða sbr., annaðhvort þar sem snerting við heimildina er nánust eða í lok efnisgreinar. Athugið að ekki er hægt að láta slíka vísun eiga við margar efnisgreina, t.d. heila blaðsíðu. Reynið að gæta sjálfstæðis gagnvart orðalagi heimilda; nota ykkar eigin orð í stað þess að taka meira og minna beint upp. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 237 237

Takmarkið beinar tilvitnanir
Beinum tilvitnunum skal stilla í hóf bæði að fjölda og lengd Annað bendir til ósjálfstæðis höfundar að hann skorti vald og þekkingu á efninu treysti sér ekki til að segja neitt frá eigin brjósti Takmarkið beinar tilvitnanir við stutt brot þar sem máli skiptir að orðalag heimildar sjáist eða lykilatriði eru sett fram í hnitmiðuðu máli Rétt þykir að stilla beinum tilvitnunum í hóf, og hafa þær ekki mjög langar. Sé mikið um beinar tilvitnanir getur það bent til ósjálfstæðis ritgerðarhöfundar; að hann hafi ekki það mikið vald eða þekkingu á efninu að hann treysti sér til að segja mikið um það frá eigin brjósti, horfa sjálfstætt á það o.s.frv. Reynið að takmarka beinar tilvitnanir við stutt brot þar sem máli skiptir að orðalag heimildarinnar komi fram, eða þar sem lykilatriði heimildarinnar eru sett fram í stuttu og hnitmiðuðu máli þannig að ekki er þörf eða ástæða á umorðun. Vissulega geta beinar tilvitnanir átt rétt á sér við fleiri aðstæður, en mjög oft er samt hægt — og betra — að komast hjá þeim. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 238 238

Beinni tilvitnun breytt
Beinni tilvitnun má aldrei breyta hvorki að efni, orðalagi né rithætti nema þess sé skilmerkilega getið Þó má leiðrétta prentvillur og pennaglöp en þá verður að setja hornklofa um breytinguna t.d. Íslen[d]ingur; Það [er] augljóst að … Stundum eru villur eða sérkenni látin standa en skotið inn [svo] eða [sic] á eftir Beinum tilvitnunum má að sjálfsögðu ekki breyta athugasemdalaust á neinn hátt — slíkt er fölsun. Þá gildir einu hvort breytingin skiptir einhverju máli efnislega eða ekki; stafsetning heimildarinnar getur skipt máli, þótt það liggi ekki í augum uppi. Þó er leyfilegt að skjóta inn bókstaf eða -stöfum, orði eða orðum í beina tilvitnun ef eitthvað hefur augljóslega fallið niður af vangá; en þá verður að setja hornklofa um það sem skotið er inn. Ef einhverju er ofaukið, eitthvað er sérkennilegt í málfari eða bersýnilega pennaglöp eða prentvilla er rétt að láta það standa, en þá má setja [svo] innan hornklofa á eftir til að vekja athygli lesenda á því að þannig sé þetta í heimildinni, en stafi ekki af óaðgæslu þess sem tekur tilvitnunina upp. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 239 239

Fellt brott úr tilvitnun
Úrfelling úr tilvitnun er sýnd með […] þremur punktum innan hornklofa Hversu mikið má fella brott á þennan hátt? helst bara innan úr málsgrein eða efnisgrein Úrfelling má aldrei breyta merkingu t.d. má aldrei fella ekki brott á þennan hátt það er ekki skynsamlegt > það er […] skynsamlegt slíkt er vísvitandi fölsun Ef eitthvað er fellt brott úr beinni tilvitnun er það sýnt með þremur punktum — hvorki fleiri né færri. Rétt er að hafa punktana innan hornklofa […], þannig að ekki fari á milli mála að þeir séu ekki hluti frumtextans, heldur tákni úrfellingu. Ekki eru fastar reglur um hversu mikinn texta má fella brott á þennan hátt. Það væri t.d. í meira lagi hæpið að taka málsgrein efst af síðu beint upp, setja síðan þrjá punkta og taka svo síðustu málsgrein síðunnar. Yfirleitt er líklega rétt að miða við að fella aðeins brott innan úr efnisgrein, eða a.m.k. ekki heilar efnisgreinar. Athugið líka að vitaskuld má ekki fella brott texta þannig að önnur, jafnvel þveröfug merking komi út. Þannig er algerlega óleyfilegt að taka málsgrein eins og „Ljóst er að auðlindaskattur er ekki til þess fallinn að efla byggðastefnu í landinu“ og birta hana á þennan hátt: „Ljóst er að auðlindaskattur er […] til þess fallinn að efla byggðastefnu í landinu.“ Þótt formlega séð sé slík brottfelling leyfileg, vegna þess að hún er auðkennd, er hún efnislega ótæk, vegna þess að hún snýr við merkingu málsgreinarinnar. Það er að sjálfsögðu óheimilt í fræðilegri umræðu að beita vísvitandi blekkingum af þessu tagi; láta líta svo út sem höfundur heimildar hafi allt aðra skoðun en þá sem kemur skýrt fram í riti hans. Hitt er svo annað mál að auðvitað er oft hægt að túlka skoðanir höfundar á mismunandi vegu, og stundum misskilja menn heimildir sínar. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 240 240

Tilvitnun felld inn í texta
Stutt bein tilvitnun er höfð í gæsalöppum og felld inn í meginmálið, stundum löguð að því sé hún styttri en þrjár línur (25 orð) eða þ.u.b. Lengri tilvitnun er höfð inndregin frá vinstri og stundum einnig frá hægri oft afmörkuð með auknu línubili frá meginmáli stundum með smærra letri en meginmál en ekki höfð innan gæsalappa Beinar tilvitnanir eru felldar inn í texta með tvennu móti. Séu þær stuttar, 3 línur eða minna, eru þær yfirleitt hafðar í gæsalöppum og felldar beint inn í samfelldan texta. Slíkar tilvitnanir eru oft ekki heilar málsgreinar, heldur látnar hefjast og/eða ljúka inni í miðri málsgrein; og þá þarf stundum að laga þær að meginmálinu, þannig að þær falli á eðlilegan hátt beint inn í textann. Sé tilvitnun breytt í slíkum tilgangi, t.d. felld orð innan úr henni eða skotið inn orðum, gegnir sama máli og um aðrar breytingar á beinum tilvitnunum; slíkar breytingar þarf að sýna á skýran hátt, samkvæmt þeim reglum sem nefndar voru hér áður, þannig að ekki fari milli mála hverju hefur verið breytt. Lengri beinar tilvitnanir eru hins vegar oftast inndregnar, a.m.k frá vinstri og stundum frá hægri líka; oft afmarkaðar með auknu bili frá meginmáli, bæði á undan og eftir; og oft með smærra letri og/eða minna línubili en meginmálið. Þá eru gæsalappir ekki notaðar; litið er svo á að inndrátturinn, og leturbreyting og línubil ef um það er að ræða, nægi til að afmarka textann sem tilvitnun, og gæsalöppum sé því ofaukið. Gæta þarf þess vel að taka orðrétt upp og einnig stafrétt og breyta engu; leiðrétta ekki auðsæjar villur nema láta þess getið. Það er erfiðara en margur hyggur að taka rétt upp, og nauðsynlegt að fara vel yfir allar beinar tilvitnanir oftar en einu sinni. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 241 241

Leturbreyting í tilvitnun
Oft þarf að vekja athygli á einhverju atriði í beinni tilvitnun Slíkt er eðlilegast að gera með leturbreytingu oftast skáletrun eða feitletrun Þetta má þó ekki gera athugasemdalaust það jafngildir breytingu á textanum Þessa verður því að geta í sviga eða hornklofa t.d. [leturbreyting mín, E.R.] Oft þykir ástæða til að vekja athygli á einhverju eða leggja sérstaka áherslu á eitthvað í beinni tilvitnun. Það er eðlilegast að gera með leturbreytingu, skáletra eða feitletra orðið eða orðin sem um er að ræða. Slíka breytingu má þó ekki gera athugasemdalaust; hún jafngildir því að orðalagi sé breytt. Ef letri er breytt af þessum sökum verður að geta þess; annaðhvort strax á eftir breytingunni, og þá innan hornklofa vegna þess að athugasemdin lendir inni í tilvitnuninni; eða eftir að tilvitnuninni lýkur, og þá dugir að hafa skýringuna í sviga. Í slíkum tilvikum setur höfundur þá oft upphafsstafi sína á eftir skýringunni, t.d. [leturbreyting mín, E.R.]. Einnig getur stundum verið ástæða til að skjóta inn nánari skýringu á tilteknu atriði sem ekki er augljóst af þeim texta sem tekinn er upp. Þá er heimilt að gera það, en sú skýring verður að vera innan hornklofa og merkt ritgerðarhöfundi. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 242 242

Vitnað í heimild á erlendu máli
Oft þarf að vitna beint í erlendar heimildir á þá að þýða þær eða hafa á frummáli? Orðrétt tilvitnun er yfirleitt höfð á frummáli en stundum þýdd í neðanmálsgrein eða þýdd í meginmáli en frumtexti neðanmáls Þýdd tilvitnun án frumtexta er tilgangslaus hún felur þá í sér orðalag og túlkun þýðanda þá er efnisleg endursögn eðlilegri Í fræðiritum þarf ekki síður að vitna í heimildir á erlendum málum en íslensku, og þá vaknar sú spurning hvernig eigi að fara með slíkar tilvitnanir; hvort eigi að birta þær á frummálinu eða þýða þær. Almenna reglan er sú að orðréttar tilvitnanir eru birtar á frummálinu. Munið það sem áður var sagt, að rétt er að fara sparlega með orðréttar tilvitnanir, og nota þær einkum þegar nákvæmt orðalag skiptir máli. Ef tilvitnunin er þýdd á annað mál er sú forsenda hvort eð er fallin brott, því að hversu nákvæm sem þýðingin er þá er orðalagið þýðandans en ekki höfundarins. Í slíkum tilvikum gerir endursögn sama gagn og er miklu eðlilegri, því að hún þykist ekki vera annað en hún er. Stundum er þó farin sú leið að hafa tilvitnunina á frummáli inni í meginmálinu en birta íslenska þýðingu hennar í neðanmálsgrein, eða öfugt. Þá hefur lesandinn báðar gerðirnar fyrir sér, og getur valið hverja hann notar. Þægilegast er fyrir hann að nota íslensku þýðinguna, en ef hann vill ganga úr skugga um að örugglega sé farið rétt með getur hann alltaf skoðað frumtextann. Höfundurinn losnar þá undan þeirri ábyrgð að túlka orðalag heimildarinnar, og varpar henni yfir á lesandann. En vitaskuld fer það eftir eðli og markhóp ritsmíðarinnar hvaða leið er farin í þessu efni. Í grein ætlaðri almenningi þætti væntanlega ástæðulaust að birta frumtextann; en þar er líka lítil ástæða til að hafa orðréttar tilvitnanir yfirleitt. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 243 243

Nákvæmar tilvísanir Tilvísanir eiga að vera nákvæmar eins nákvæmar og kostur er Ekki er nóg að nefna höfund en ekkert verk ekki er nóg að nefna verk en ekki blaðsíðu Tilvitnanir eiga að vera sannreynanlegar of seinlegt er að leita að tilvitnun í heilli bók Stundum er þó vísað almennt í heilt verk eða meginniðurstöðu þess Æskilegt er að hafa tilvitnanir og tilvísanir eins nákvæmar og mögulegt er. Það er vitanlega ekki nóg að skrifa „Vésteinn Ólason hefur sýnt fram á að ...“ án þess að nefna hvaða rit Vésteins er stuðst við; og það er ekki heldur nóg að skrifa „Í Íslenskri bókmenntasögu hefur Vésteinn Ólason sýnt fram á að ...“. Þar er um að ræða margra binda verk, og því gæti verið afar seinlegt að finna þann stað sem vísað er í; en eins og áður er nefnt eiga tilvísanir í heimildir að vera sannreynanlegar. Meginreglan er sú að vísa í blaðsíðutal, þar sem því verður við komið. Auðvitað á það ekki alltaf við, t.d. þegar vísað er almennt til efnis heillar bókar, eða í meginniðurstöðu hennar. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 244 244

Tilvísana- og heimildaskrárkerfi
Mörg tilvísana- og heimildaskrárkerfi eru til flest tímarit gefa út eigin reglur um þessi atriði Hér er mælt með APA sem er mjög þekkt kerfi notað í mörgum greinum Háskóla Íslands og t.d. í Gagnfræðakveri handa háskólanemum Einnig má nota kerfi tímaritsins Íslensks máls sem er svipað APA en þó með nokkrum afbrigðum t.d. ártal ekki í sviga í heimildaskrá, útgáfustaður á eftir forlagi, ekki „í“ á undan titli safnrits sem kafli er úr, o.fl. Mörg tilvísana- og heimildaskrárkerfi eru til – sum útbreidd og notuð á mörgum sviðum, önnur takmarkaðri og sérhæfðari. Flest fræðileg tímarit gefa út eigin leiðbeiningar um þessi atriði og verða höfundar að kynna sér þær áður en þeir senda ritunum greinar til birtingar. Eitt þekktasta kerfið er APA, frá Bandaríska sálfræðifélaginu (American Psychological Association). Það er notað í mörgum fræðigreinum innan Háskóla Íslands og er t.d. kynnt í Gagnfræðakveri handa háskólanemum eftir Friðrik H. Jónsson og Sigurð J. Grétarsson. Hér verður mælt með kerfi tímaritsins Íslensks máls. Það er svipað APA en þó með nokkrum afbrigðum. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 245 245

Vísað í heimildir inni í texta
Heimildatilvísun er höfð inni í texta nafn höfundar, og ártal og blaðsíðutal í sviga á eftir ártali er komma, og síðan „bls.“ Notað er fullt nafn íslenskra höfunda en aðeins eftirnafn erlendra Sigurður Nordal (1942, bls. 25); Chomsky (1993, bls. 107) Fullar upplýsingar eru svo í heimildaskrá titill, útgefandi, útgáfustaður o.fl. Í þessu kerfi er vísað í heimildir inni í textanum með nafni höfundar, ártali heimildar og blaðsíðutali. Athugið að venja er að nota fullt nafn íslenskra höfunda en eftirnafn erlendra höfunda í slíkum tilvísunum; og milli höfundarnafns og ártals er bil, en hvorki komma né punktur. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 246 246

Höfundarnafn hluti textans
Stundum er nafn höfundar hluti textans einkum í efnislegum endursögnum: Eins og Comrie bendir á (1981, bls. 80) er hér strangt tekið ekki verið að tala um röð orða, heldur stofnhluta setningar. Greenberg (1966, bls. 76) taldi að af sex mismunandi röðum áðurnefndra liða sem hugsanlegar væru kæmu aðeins þrjár fyrir svo að heitið gæti. Skipting tungumála í hópa eftir grundvallarorðaröð er komin frá Greenberg (1966). Þetta er þá einkum með tvennu móti. Annars vegar getur höfundarnafnið staðið sem órjúfanlegur hluti textans, og þá kemur ártal og blaðsíðutal innan sviga, með tvípunkti á milli: "Eins og Sigríður Sigurjónsdóttir (1993:27) hefur sýnt fram á ...". Þessi aðferð er einkum notuð í endursögnum. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 247 247

Höfundarnafn innan sviga
Stundum er nafn höfundar innan svigans einkum í beinum tilvitnunum og tilvísunum: A dominant order may always occur, but its opposite, the recessive, occurs only when a harmonic construction is likewise present (Greenberg, 1966, bls. 97). Hún hefur líka verið fyrsta liðgerðarregla flestra kennslubóka í generatífri setningafræði ensku (t.d. Baker, 1978, bls. 36, Perlmutter & Soames, 1979, bls. 26). […] ekki er hægt að sjá að ein þeirra sé tekin fram yfir aðrar (sjá Comrie, 1981, bls. 82). En einnig getur höfundarnafn, ártal og blaðsíðutal allt verið innan sviga, ekki síst við beinar tilvitnanir og tilvísanir: "Þetta er stundum kallað "öfug orðaröð" (Jakob Jóh. Smári 1920:178)"; "Á þetta hefur áður verið bent (sbr. Chomsky )". Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 248 248

Tilvísun á undan efnisatriði
Tilvísun í heimild kemur oft á undan efnisatriði sem hún á við: Greenberg (1966, bls. 76) taldi að af sex mismunandi röðum áðurnefndra liða sem hugsanlegar væru kæmu aðeins þrjár fyrir svo að heitið gæti […] Chomsky bendir á (1957, bls. 80) að þetta eru „simple, declarative, active sentences“; þ.e. sams konar setningar og Greenberg (1966, bls ) lagði til grundvallar sinni flokkun. Li & Thompson (1976) hafna því, a.m.k. sem algildi. Tilvísun í heimild, hvort sem um er að ræða höfundarnafn og ártal eða númer neðanmálsgreinar, getur komið hvort heldur er á undan eða eftir því efnisatriði sem hún á við; það fer eftir samhengi og aðstæðum. Meginatriðið er að enginn vafi sé á því við hvaða efnisatriði heimildatilvísunin á. Hægt er að segja: "Um þetta segir Jón Jónsson (1983:27):" — og koma síðan með tilvitnunina. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 249 249

Tilvísun á eftir efnisatriði
Tilvísun í heimild kemur oft á eftir efnisatriði sem hún á við: Hlutverk liðgerðarreglnanna er m.a. að „determine the ordering of elements in deep structures“ segir Chomsky (1965, bls. 123). Vaninn er að miða við ákveðna setningagerð, full-yrðingarsetningar (declarative sentences, sjá t.d. Greenberg, 1966, bls ; Vennemann, 1974, bls. 344). Oftast benda þau í sömu átt (sbr. Li & Thompson, 1976, bls. 169). En einnig getur tilvitnunin komið fyrst, og síðan staðið "eins og Jón Jónsson (1983:27) bendir á". Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 250 250

Tilvísun án sérstakra umbúða
Ekki þarf neinar umbúðir um tilvísun höfundarnafn, ártal (og blaðsíðutal, ef við á) er nóg Kjarnasetningar (kernel sentences) eru skilgreindar sem þær setningar sem aðeins skyldubundnar ummyndanir […] hafa verkað á (Chomsky, 1957, bls. 45). Oft er heimildartilvísun aftast í beinni tilvitnun þá er punktur bæði á eftir tilvitnun og svigagrein „A dominant order may always occur, but its opposite, the recessive, occurs only when a harmonic construction is likewise present“ (Greenberg, 1966, bls. 97). Ekki er heldur nauðsynlegt að hafa neinar "umbúðir" um höfundarnafnið; algengt er að tilvitnunin sé birt og strax á eftir henni komi: "(Jón Jónsson :27)". Ef heimildartilvísun kemur innan sviga aftast í beinni tilvitnun þá er punktur (eða annað greinarmerki sem tilvitnunin endar á) haft á eftir svigagreininni: "Í íslensku eru engin tilvísunarfornöfn (Höskuldur Þráinsson :16)." Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 251 251

Fleiri afbrigði Oft þarf að vísa í mörg rit höfundar frá sama ári þá eru þau aðgreind með bókstöfum t.d. Kossuth (1978a); Kossuth (1978b) o.s.frv. Stundum er vísað mjög oft í sömu heimild þá er tilvísunin stundum aðeins full í fyrsta skipti og gefin stytting sem síðan er notuð t.d. Hreinn Benediktsson (1959) (hér eftir HB) þá þarf að gæta samræmis við heimildaskrá Þessi aðferð við heimildatilvísanir er hefðbundin í málfræðiritum, og hefur ýmsa kosti að mínu mati. Hún tekur lítið pláss, þar sem heimildin er aldrei nefnd nema í heimildaskránni sjálfri. Vissulega finnst mörgum að ártölin veiti litlar upplýsingar — mun minni en fengjust með því að nefna titla í neðanmálsgreinum. Á móti kemur að lesendur sem kunnugir eru viðkomandi sviði læra fljótt að tengja ártölin við ákveðin rit; allir sem einhverja nasasjón hafa af málfræði vita t.d. strax hvað (Chomsky 1957) merkir, eða (Hreinn Benediktsson 1959). Þess vegna fær lesandinn oft fullnægjandi upplýsingar um heimildatilvísanir höfundar inni í meginmálinu sjálfu, í stað þess að þurfa að líta í neðanmálsgrein — að ekki sé talað um ef neðanmálsgreinarnar eru ekki neðanmáls, heldur aftanmáls. Ef vísað er í fleiri en eitt rit eftir sama höfund frá sama ári eru ritin aðgreind með bókstöfum næst á eftir ártalinu; (Kossuth 1978a, Kossuth 1978b) o.s.frv. Sé vísað í tvö eða fleiri slík rit í sömu heimildatilvísun er stundum látið nægja að nefna höfund og ártal einu sinni, en síðan bókstafi eftir þörfum; (Kossuth a, b). Ef vísað er oft í sömu heimild, einkum ef það er með stuttu millibili, er hægt að stytta tilvísunina og nota t.d. aðeins upphafsstafi höfundar. Þá er þess getið í fyrsta skipti, t.d. "Hreinn Benediktsson (1959) (hér eftir HB)". Sé þetta gert þarf að gæta vel samræmis við heimildaskrár, sbr. hér á eftir. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 252 252

Hlutverk neðanmálsgreina
Neðanmálsgreinar verða fremur fáar sé þessi aðferð við heimildatilvísanir notuð Þær verða þá einkum notaðar til útúrdúra sem tengjast efninu en eru ekki ómissandi tenging við skrif annarra, sögulegur bakgrunnur eða ítarlegri rökfærsla en rúmast í meginmáli Aftanmálsgreinar eða athugagreinar eru einnig stundum notaðar í sama tilgangi Sé þessi aðferð við heimildatilvísanir notuð verða neðanmálsgreinar yfirleitt tiltölulega fáar. Þær eru þá einkum notaðar til einhvers konar útúrdúra; til að koma að efnisatriðum sem höfundi þykja skipta máli, en eru samt ekki ómissandi hluti meginmálsins. Þar getur verið um að ræða tengingu við skrif annarra, sögulegan bakgrunn, og ýmislegt fleira sem gæti rofið eða truflað framvindu meginmálsins og þá röksemdafærslu sem þar er að finna. Einnig getur þar verið ítarlegri röksemdafærsla fyrir tilteknum atriðum en ástæða þykir til að hafa í meginmáli, dæmi, fyrirvarar o.fl. Stundum eru aftanmálsgreinar eða sk. athugagreinar notaðar í sama tilgangi, en þær eru þá aftan við meginmál ritgerðarinnar (eða stundum aftan við hvern kafla, ef um langa ritgerð eða bók er að ræða). Í sjálfu sér er það fyrst og fremst formsatriði hvar slíkir útúrdúrar eru staðsettir, en aftanmálsgreinar vilja þó oft vera lengri en neðanmálsgreinar. Athugið að í sjálfu sér er hugsanlegt — og stundum gert — að blanda saman þeim tveim aðferðum við tilvísanir sem hér hafa verið nefndar. Þá er vísað í heimildir með nafni höfundar og ártali (og blaðsíðutali þar sem ástæða er til), en tilvísunin hins vegar ekki felld inn í meginmálið, heldur höfð neðanmáls. Þetta þykir mér þó óeðlilegt. Meginástæðan fyrir því að hafa tilvísanir neðanmáls, frekar en fella þær inn í meginmál, hlýtur að vera sú að koma meiri upplýsingum á framfæri en felast í nafni og ártali; en það fer ekki vel á að rjúfa meginmálið með löngum runum. Ef heimildatilvísun er aftur á móti bara nafn og ártal rýfur hún meginmálið svo lítið að varla er ástæða til að amast við því, og þess vegna ekkert unnið með því að setja hana í neðanmálsgrein. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 253 253

Vísað í heimildir neðanmáls
Stundum er vísað í heimildir neðanmáls númer eða tákn neðanmálsgreinar inni í texta en upplýsingar um heimildina í neðanmálsgrein fullar upplýsingar þegar hún er nefnd fyrst höfundur, titill, útgefandi, ár, staður en styttar ef til hennar er vitnað aftur t.d. bara höfundur og (styttur) titill Stundum er þá engin sérstök heimildaskrá en hér er ekki mælt með þessari aðferð Form tilvísana inni í texta er með ýmsum móti, og það tengist líka framsetningu heimildaskrár. Ein aðferð er sú að hafa allar heimildatilvísanir neðanmáls, setja tákn um neðanmálsgrein þar sem ástæða þykir til að vísa í heimild. Þá er heimildin oft tilgreind nákvæmlega þegar hún er nefnd í fyrsta skipti; höfundur, titill, útgefandi, útgáfustaður, útgáfuár o.s.frv. Sé vísað til sömu heimildar síðar er hins vegar oftast notuð einhvers konar stytting, t.d. bara höfundur og (styttur) titill. Misjafnt er hvort sérstök heimildaskrá fylgir þegar þessi háttur er hafður á. Ég mæli eindregið með því að hafa líka heimildaskrá; það gerir lesanda oft erfitt fyrir ef ekki er hægt að sjá í fljótu bragði hvaða heimildir höfundur hefur notað. Minnist þess að ein meginnot okkar af heimildum felast í því að láta þær vísa okkur á aðrar heimildir á fljótlegan hátt, og það gera þær ekki ef fara þarf í gegnum hverja einustu neðanmálsgrein í þeim tilgangi. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 254 254

Form heimildaskrár Sé vísað í höfund og ártal inni í textanum verður að byggja heimildaskrá upp á sama hátt hafa fyrst höfundarnafn og síðan útgáfuár Sé vitnað í fleiri en eitt rit eftir sama höfund er oft notað langt strik — í stað nafnsins í öðrum heimildum en þeirri fyrstu Taki heimild fleiri en eina línu í skránni eru seinni línur inndregnar um 3-5 stafbil Mikilvægt er að gæta samræmis milli heimildatilvísana inni í texta og heimildaskrárinnar sjálfrar. Sé vísað í höfund og ártal inni í textanum verður að byggja heimildaskrána upp á sama hátt; hafa þar fyrst höfundarnafnið og síðan útgáfuár heimildarinnar. Sé vitnað í fleiri en eitt rit eftir sama höfund er notað langt strik (slegið sinnum á -) í stað nafnsins í öðrum heimildum en þeirri fyrstu. Ef heimild tekur fleiri en eina línu er venja að aðrar línur en sú fyrsta séu inndregnar um stafbil (sk. "hangandi inndráttur" (hanging indent)). Oft er haft meira línubil milli heimilda en innan þeirra, en það er þó ekki algilt. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 255 255

Meðferð höfundarnafna
Skrá er í stafrófsröð eftir höfundarnöfnum eiginnafn íslenskra höfunda á undan ættarnafn erlendra, og komma á undan fornafni nema erlendir höfundar séu fleiri en einn þá er eiginnafn annarra en þess fyrsta á undan ættarnafni stundum eru upphafsstafir eiginnafna látnir nægja Séu höfundar þrír eða færri eru allir taldir séu þeir fleiri er látið nægja að nefna þann fyrsta og síðan bætt við „o.fl.“ („et al.“ á ensku (latínu)) Skránni er raðað í stafrófsröð eftir nöfnum höfunda, og fullt nafn tilgreint, ef kostur er. Íslenskum höfundum er raðað á eiginnafn en erlendum á ættarnafn, og þá komma milli þess og eiginnafns. Ef ritið er eftir fleiri en einn erlendan höfund eru þó nöfn annarra höfunda en þess fyrsta höfð í réttri röð, þ.e. eiginnafn á undan. Stundum er reyndar látið duga að nota upphafsstaf eða - stafi í eiginnafni eða -nöfnum erlendra höfunda. Ef höfundar eru færri en þrír eða færri eru allir taldir upp, en séu þeir fleiri er oft (þó ekki alltaf) látið nægja að nefna þann fyrsta og bæta síðan við "o.fl.". Punktur er hafður á eftir höfundarnafni og líka á eftir ártali. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 256 256

Bók sem heimild Á eftir ártali fer titill heimildar skáletraður og undirtitill með beinu letri, ef um er að ræða Síðan koma frekari upplýsingar, ef við á ritstjóri, útgefandi, útgáfa, ritröð allt með beinu letri Að lokum kemur útgáfustaður og forlag Björn Guðfinnsson. (1958). Íslenzk málfræði handa framhaldsskólum. 6. útg. Eiríkur Hreinn Finnbogason annaðist útgáfuna. Reykjavík: Ríkisútgáfa námsbóka. Á eftir ártalinu kemur nafn þeirrar heimildar sem vísað er í; bókar eða greinar. Ef um bók er að ræða er titillinn skáletraður (eða undirstrikaður), og punktur á eftir. Síðan koma oft frekari upplýsingar um bókina, s.s. um undirtitil, ritröð, útgáfu, ritstjóra o.fl., allt með venjulegu (beinu) letri, og punktur á eftir. Að lokum kemur nafn útgefanda (forlags), komma, og þá útgáfustaður og að lokum punktur. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 257 257

Tímaritsgrein sem heimild
Á eftir ártali fer titill greinar með beinu letri Síðan kemur titill tímaritsins skáletraður komma, árgangur, komma, blaðsíðutal [Væntanleg(t)] innan hornklofa ef ritið er ekki komið út ekki er getið útgefanda eða útgáfustaðar Andrews, Avery. (1971). Case Agreement of Predicate Modifiers in Ancient Greek. Linguistic Inquiry, 2, 127–151. Jón Jónsson Athugasemd um nafnið Jón. Ritgerð. [Væntanleg í Íslensku máli.] Ef heimildin er grein í tímariti er titill hennar (næst á eftir ártalinu) með beinu letri, en oft innan gæsalappa. Þá kemur titill tímaritsins skáletraður, og að lokum árgangur og blaðsíðutal, með tvípunkti á milli. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 258 258

Bókarkafli sem heimild
Á eftir ártali fer titill kaflans með beinu letri Síðan kemur nafn ritstjóra safnritsins ef um það er að ræða, og „(ritstj.):“ í sviga á eftir Þá kemur titill safnrits skáletraður, „Í:“ á undan þá „bls.“ og blaðsíðutal loks staður og forlag Clear, Jeremy. (1987). Computing. Í: John Sinclair (ritstj.): Looking Up. An Account of the COBUILD Project in Lexical Computing (bls ). London: Collins. Sé um að ræða kafla í bók kemur kaflaheitið næst á eftir ártali, oft innan gæsalappa. Síðan kemur nafn ritstjóra safnritsins, ef um það er að ræða, og (ritstj.) í sviga á eftir. Þá kemur titill ritsins skáletraður, komma á eftir honum, síðan "bls." og blaðsíðutal kaflans. Að lokum kemur nafn útgefanda, komma, og útgáfustaður. — Athugið að hér hefur aðeins verið drepið á helstu tilvik, en um nánari leiðbeiningar má vísa í Handbók um ritun og frágang og Leiðbeiningar um frágang greina. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 259 259

Efni á vef sem heimild Á eftir höfundarnafni og ártali fer titill heimildar með skáletri Þar á eftir kemur dagsetning skoðunar þá bein slóð á heimildina Eiríkur Rögnvaldsson. (2008). Framtíð íslensku innan upplýsingatækninnar. Sótt 4. nóvember 2009 á Stefanía Arnórsdóttir. (2002, janúar). Fjölbrautaskóli Suðurlands: Úttekt. Sótt 16. júlí 2002 af stjr.is./utgafuskra/?id=34071. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 260

Handrit sem heimild Handrit frá fyrri öldum eru ekki skráð á höfund heldur á safnmark sem skiptist í þrennt skammstöfun safns, t.d. Lbs, AM, JS númer handrits stærðartákn – fol, 4to, 8vo Síðan kemur heiti handrits með beinu letri þá nánari lýsing á efni þess í hornklofa, ef um ræðir Sthm. Perg. 15 4to. Íslenska hómilíubókin. Lbs 220 8vo. [Uppskrift úr orðasafni eftir Hallgrím Scheving.] Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 261

Óprentuð ritgerð sem heimild
Á eftir höfundarnafni og ártali fer titill ritgerðar með skáletri Síðan stendur „Óbirt“ svo skóli sem ritgerðin hefur verið skrifuð við Helgi Bernódusson. (1982). Ópersónulegar setningar. Óbirt kandídatsritgerð í íslenskri málfræði. Reykjavík: Háskóli Íslands. Sigurður Konráðsson. (1982). Málmörk og blendings-svæði. Nokkur atriði um harðmæli og linmæli. Óbirt námsritgerð. Reykjavík: Háskóli Íslands. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 262

Heimild raðað á titil Stundum er raðað á titil, oft skammstafaðan óhöfundargreind fornrit orðabækur sem eru verk margra ýmiss konar safnrit Ártal er þá haft aftast DI = Diplomatarium Islandicum, Íslenzkt fornbréfasafn 12, 1. Reykjavík: Hið íslenzka bókmentafélag, 1923. Ljósv = Ljósvetninga saga. Íslenzk fornrit 10. Björn Sigfús-son gaf út. Reykjavík: Hið íslenzka fornritafélag, 1940. ÍO = Íslensk orðabók. 3. útg. Ritstjóri Mörður Árnason. Reykjavík: Edda, 2000. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 263

Samræmi texta og heimildaskrár
Gæta þarf að samræmi texta og heimildaskrár lesandi á að geta gengið beint að heimild í skrá eftir vísun til hennar í textanum Ekki má vísa í Íslenska orðabók (2000) í texta en raða ritinu á ritstjórann Mörð Árnason í skrá lesandi er ekki skyldugur til að vita um ritstjóra Ef Hreinn Benediktsson (1959) er stytt í „HB“ verður HB að vera í heimildaskrá, og vísa á Hrein Nauðsynlegt er að gæta þess að fullt samræmi sé milli tilvísunar í texta og heimildaskrár. Lesandinn á kröfu á því að geta gengið beint og umsvifalaust að heimild eftir tilvísun í textanum. Þetta þýðir t.d. að það er algerlega óheimilt að vísa í Íslenska orðabók (1983) í texta, en raða ritinu síðan á ritstjórann, Árna Böðvarsson, í heimildaskránni. Lesandinn er ekkert skyldugur til að vita hver var ritstjóri orðabókarinnar; og hann má ekki grípa í tómt ef hann flettir ritinu upp undir í í heimildaskránni. Ef heimildatilvísun hefur verið stytt inni í texta, þannig að t.d. „HB“ er látið standa fyrir „Hreinn Benediktsson (1959)“ verður lesandinn að geta flett upp á „HB“ í heimildaskránni, og fundið eitthvað sem svo: „HB=Hreinn Benediktsson (1959).“ Undir „Hreinn Benediktsson (1959)“ er síðan að finna nánari upplýsingar um heimildina. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 264 264

Samræmi heimildar og heimildaskrár
Einnig þarf að vera samræmi við heimildina titill í heimildaskrá þarf að vera nákvæmur Stafsetning kann að vera önnur en nú gildir ef rit heitir Íslenzk málfræði með z verður að tilfæra það þannig í heimildaskrá Stundum er innbyrðis ósamræmi í heimild annað stendur á kili eða kápu en á titilblaði þá gildir titilblaðið En ekki er síður ástæða til að gæta samræmis milli skráningar í heimildaskrá og heimildarinnar sjálfrar. Þannig verður t.d. að gæta þess vel að stafsetning í ritinu kann að vera önnur en sú sem nú gildir, og ef rit heitir Íslenzk málfræði með z verður að skrá það þannig í heimildaskrá. Athugið líka vel að fara eftir því sem stendur á titilblaði heimildarinnar. Stundum er ósamræmi milli þess sem stendur á kili eða kápu og upplýsinga á titilblaði, og þá er það titilblaðið sem gildir. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 265 265

Hvað á að vera í heimildaskrá?
Heimildaskrá á að sýna hvaða rit hafa nýst ekki hvað höfundur hefur lesið Þar eru því aðeins rit sem vísað er til í texta rit sem hvergi er vísað í á þar ekki heima Stundum er hægt að setja almenna vísun fremst eða aftast í kafla sé ekki hægt að tengja heimild við ákveðið atriði en höfundur telji þó að hún hafi nýst Oft velta menn því fyrir sér hvaða rit eigi að hafa í heimildaskrá, og mörgum hættir til að þenja heimildaskrána út; setja þar alls kyns rit sem þeir hafa litið í við ritgerðarsmíðina, án þess að í þau sé nokkurn tíma vitnað. Það er rangt. Í heimildaskrá eiga aðeins að vera þau rit sem hafa nýst höfundi beint, og ef þau hafa nýst beint á að vísa til þeirra þar sem þess gagns sér stað. Ef höfundur telur sig hafa haft gagn af einhverju riti og vill þess vegna hafa það í heimildaskrá, en hefur aldrei vísað í það í ritgerðinni, þarf hann að athuga sinn gang. Ef hann getur ekki fundið neinn stað í ritgerðinni þar sem honum finnst eðlilegt að vísa í heimildina getur það bent til þess að hún hafi ekki nýst honum neitt, þótt honum hafi fundist það, og þá á að sleppa henni úr heimildaskrá. Stundum getur höfundur tengt heimildina lauslega við einhvern kafla, þótt hann geti ekki tengt hana við neitt einstakt efnisatriði í honum, og þá er hægt að segja aftast í kaflanum: „Í þessum kafla hefur m.a. verið höfð hliðsjón af hugmyndum Jóns Jónssonar (1987) um þetta efni.“ Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 266 266

Útlit, frágangur og yfirlestur

Eðli og lengd efnisgreina
Efnisgrein er minnsta sjálfstæð eining texta á að hverfast um eitt efnisatriði, eina hugsun og mynda þannig ákveðna heild Þetta ákvarðar eðlilega lengd efnisgreina of stutt efnisgrein rúmar vart heila hugsun of löng efnisgrein verður þvælin og óskýr Eðlileg lengd efnisgreina er 5-15 línur minna en 2 línur og meira en hálf síða er ótækt Þrískiptingin í inngang, meginmál og niðurlag á ekki bara við verkið í heild, heldur einnig einstaka kafla þess. Og þessi hugsun á raunar að stýra efnisskipan niður í smæstu efniseindir, efnisgreinarnar. Hver efnisgrein á að mynda ákveðna heild. Greinaskil á ekki að setja af handahófi eftir einhvern ákveðinn línufjölda, heldur eiga þau að marka einhver skil í efninu. Þó verður að gæta þess að hafa þau hvorki of oft né of sjaldan. Greinaskil með 2-3 lína millibili fara illa, enda ólíklegt að þau þjóni þá efninu; hæpið er að inngangur, meginmál og niðurlag rúmist í 2-3 línum. Ef hálf síða eða meira er orðin milli greinaskila þarf höfundur að hugsa sinn gang. Það bendir til að efnið sé ekki nógu hnitmiðað, og hætt við að lesandinn sé búinn að missa þráðinn. Greinaskil hafa öðrum þræði þann tilgang að gefa lesandanum færi á að staldra við og íhuga efnið; en þá má ekki líða of langt á milli þeirra. Heil blaðsíða án greinaskila er líka ákaflega óárennileg. Æskilegt er að efnisgreinar séu ekki styttri en 5 línur og ekki lengri en 15, en auðvitað eru undantekningar frá þessu. Segja má að efnisgreinar séu minnstu sjálfstæðu einingar textans; þær eiga, ef vel á að vera, að hafa einhvers konar upphaf, miðju og endi, rétt eins og ritgerðin sjálf. Auðvitað verður að túlka þetta mjög rúmt, en eftir stendur að hver efnisgrein á að hverfast um eitt efnisatriði eða eina hugsun, sem er skýrt afmörkuð bæði frá undanfarandi og eftirfarandi texta; að öðrum kosti rís hún ekki undir nafni. Einhvern veginn þarf að leiða lesandann að hugsuninni, koma henni á framfæri, og ljúka umfjölluninni. Þetta tengist líka lengd efnisgreina; of stutt efnisgrein rúmar vart eina hugmynd, en of löng getur orðið þvælin. Það sýnir sig að fólk hefur yfirleitt nokkuð góða tilfinningu fyrir því hvernig eigi að skipta texta í efnisgreinar. Reynslan er sú að í stórum dráttum ber fólki saman í þessu, þótt auðvitað séu mýmörg frávik. Samræmið er a.m.k. alltof mikið til að hægt sé að segja að fólk setji greinaskil bara af handahófi. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 268 268

Tengsl efnisgreina Efnisgreinar þarf að tengja saman textinn þarf að renna eðlilega, eitt leiða af öðru Til þess eru nokkrar aðferðir hefja efnisgrein með orði úr efnisgrein á undan eða fornafni sem vísar til þess nota tengiorð sem vísa til undanfarandi texta þess vegna, þar af leiðir, þó, þrátt fyrir þetta, því breyta um sjónarhorn og nota orð sem sýna það á hinn bóginn, eigi að síður, í öðru lagi, hins vegar Í Handbók um ritun og frágang er vikið að tengslum efnisgreina; hvernig eigi að láta textann renna eðlilega áfram, þannig að eitt leiði af öðru. Þar eru nefndar nokkrar aðferðir við slíka brúarsmíð. Ein er sú að taka upp orð úr niðurlagi undanfarandi efnisgreinar og hefja þá næstu með því, eða þá með fornafni sem vísar til þess. Önnur leið er að nota tengiorð sem vísa með einhverjum hætti til undanfarandi texta, s.s. samt sem áður, þess vegna, þó, þrátt fyrir þetta, því, o.s.frv. Athugið að ekki er þar með sagt að þessi orð eða orðasambönd þurfi að standa alveg í upphafi efnisgreinarinnar. Þriðja aðferðin er sú að breyta um sjónarhorn og nota orð og orðasambönd sem gefa það til kynna, t.d. á hinn bóginn, eigi að síður, í öðru lagi, hins vegar o.s.frv. Ýmsar fleiri aðferðir eru til, og þær lærið þið smátt og smátt. Það má ekki heldur líta svo á að þau orð og orðasambönd sem hér hafa verið nefnd geti aðeins staðið á greinaskilum — því fer fjarri. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 269 269

Efnisgrein og málsgrein
Efnisgrein er merkingarlegt hugtak skilgreint út frá efni textans og efnistökum afmarkast formlega af greinaskilum Málsgrein er formlegt hugtak skilgreint út frá setningafræðilegum þáttum afmarkast venjulega af punkti en einnig af upphrópunarmerki og spurningarmerki Þessi hugtök tilheyra því mismunandi sviðum Hér hefur verið rætt um efnisgreinar og lengd þeirra; en einnig þarf að hyggja að málsgreinum. Rétt er að hafa í huga að ekki er alltaf gerður munur á orðunum málsgrein og efnisgrein. Stundum er fyrrnefnda orðið látið hafa báðar merkingarnar, og efnisgrein er tiltölulega nýtt orð, sem búið hefur verið til í þeim tilgangi að losna við óþægindin sem þessi tvíræðni orðsins málsgrein getur skapað. En athugið að þessi hugtök tilheyra tveimur mismunandi sviðum málsins og eru skilgreind á ólíkan hátt. Málsgrein er formlegt hugtak, skilgreint út frá setningafræðilegum og formlegum þáttum. Málsgreinar eru yfirleitt afmarkaðar með punkti, en stundum spurningarmerki eða upphrópunarmerki. Efnisgrein er aftur á móti efnislegt eða merkingarlegt hugtak, skilgreint út frá efni textans og efnistökum, þótt vissulega hafi efnisgreinar líka sína formlegu afmörkun, þ.e. greinaskilin. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 270 270

Vondar málsgreinar Oft eru málsgreinaskil sett á röngum stað: runur: langar, illa hugsaðar og klaufalega myndaðar málsgreinar druslur: málsgreinar sem hafa ekki eðlilega framvindu miðað við upphafið kommusplæsing: tvær ólíkar málsgreinar settar saman með kommu þar sem eðlilegra væri að setja punkt og hefja nýja málsgrein eða nota tengingu Flestir hafa þó tilfinningu fyrir þessu Málsgreinar geta verið mismunandi langar, en þó verður að gæta þess að hafa þær hvorki alltof stuttar né alltof langar og flóknar. Of algengt er að fólk setji ekki málsgreinaskil á réttum stöðum. Í Handbók um ritun og frágang er talað um þrjár tegundir af vondum málsgreinum; í fyrsta lagi runur, sem eru "langar, illa hugsaðar og klaufalega myndaðar málsgreinar", í öðru lagi druslur, sem eru "málsgreinar sem hafa ekki eðlilega framvindu miðað við upphafið", og í þriðja lagi er talað um kommusplæsingu, þegar "tvær ólíkar málsgreinar eru settar saman með kommu þar sem eðlilegra væri annaðhvort að setja punkt og hefja nýja málsgrein eða nota tengingu". Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 271 271

Runur Áttunda atriðið á listanum yfir það sem skoðað verður sem munur á undirbúnum og óundirbúnum textum á netinu veltur á hvort mikið eða ekkert sé um broskalla og lýsingar á hreyfingum í textanum, en sá liður segir sig líklega að mestu sjálfur. Helstu undantekningar á þessu eru t.d. gagnrýni og pistlar frá einstaklingum þar sem höfundur talar út frá sjálfum sér en þar er þó yfirleitt reynt að stilla fornöfnum í hóf auk þess sem aldrei ætti að tala til 1. eða 2. persónu þar sem gagnrýni felur í sér að um sé að ræða skoðun gagnrýnanda, og ætti því ekki að þurfa að nota 1. persónu nema í undantekningartilvikum, og gagnrýn-andi á einnig að tala almennt um myndina en ekki til lesanda sem einstaklings. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 272

Druslur Hlutföllin milli hans og hinna fjórðunganna eru jafnvel orðin stærri því nafnið tapar meiri tíðni í öðrum fjórðungum. Persónulegt mál og mikil notkun 1. og 2. persónu felur í sér nálægð höfundar við textann sem ritaður er og hvort hann er persónuleg skilaboð frá honum til lesanda. Mikilvægt er að hafa í huga að skýr vilji hefur komið fram af hálfu atvinnulífsins til þess að axla þessa skattbyrði með öðrum hætti, m.a. tillögum um hækkun á atvinnutryggingagjaldi til þess að standa undir kostnaði við Atvinnuleysistryggingasjóð og eftir atvikum aðra skattheimtu þannig að heildarskatttekjur ríkissjóðs og sveitarfélaga raskist ekki. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 273

Kommusplæsing Austfirðingafjórðungur er enn ólíkur hinum fjórðungunum þar er engin Ragnhildur lengur en nýtt sérnafn komið þ.e. Guðlaug, nöfnin Guðný og Þórunn, sem eru nú á hans töflu en ekki hinna, eru einnig algeng nöfn í hinum fjórðungunum. Ég get ekki séð að verkföll skili neinu í núverandi ástandi, það eru ekki til verðmæti til að greiða hærri laun, því stendur valið milli þess að prenta peninga eða auka atvinnuleysi ef verkfall nær fram óraunhæfum kjarasamningum. Þetta er bara orðið þroskaheft hvað allt er orðið dýrt, og það er eins og það sé allt að hækka í verði í hverri viku, þeir geta ekki hætt græðginni, var ekki lagður skattur á sykur og eldsneyti um daginn? Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 274

Lengd málsgreina Margra lína málsgreinar eru varasamar oft torskildar og hætta á villum eykst Oft er eðlilegt að skipta þeim niður með punkti, en semíkomma kemur til greina Hvor/hver hluti þarf að geta staðið sjálfstæður í hverri málsgrein þarf að vera aðalsetning aukasetning getur ekki borið uppi málsgrein Brot á þessum reglum stafa oft af hroðvirkni Málsgrein sem er orðin margar línur hefur þá oftast að geyma fleiri en eina aðalsetningu og nokkrar aukasetningar, og sumar þeirra hafa aftur að geyma aukasetningar, og út úr þessu getur komið hið mesta torf. Slíkar runur er nauðsynlegt að slíta í sundur; oftast með punkti, en stundum getur semíkomma gert sama gagn. Það verður þó auðvitað að gæta þess að hvor eða hver hluti um sig geti staðið sjálfstæður. Munið að í hverri málsgrein þarf að vera a.m.k. ein aðalsetning; aukasetning getur ekki borið uppi málsgrein. Hugið vandlega að þessu, þegar þið lesið yfir texta ykkar; skoðið hverja málsgrein um sig og athugið hvort hún stenst að þessu leyti. Ég held að flestir hafi í sjálfu sér tilfinningu fyrir þessu, og þau brot sem maður sér á þessu — sem eru talsvert algeng — stafi af hroðvirkni í frágangi. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 275 275

Punktar í fyrirsögnum Punktar eru ekki hafðir á titilblaði bóka á eftir höfundarnafni, titli, forlagi, útgáfustað ef hvert þessara atriða er sér í línu sé fleiri en eitt í línu er komma, strik eða bil á milli Sama gildir um fyrirsagnir kafla og greina hvort sem um er að ræða aðal- eða undirkafla Þetta á sér langa hefð í prenti en í eldri ritum voru hafðir punktar Hér er rétt að benda á að í prenti er löng hefð fyrir því að hafa ekki punkt á eftir upplýsingum á titilblaði bóka og tímarita. Það á við um höfundarnafn, titil, forlag, útgáfuár og útgáfustað, ef hvert þessara atriða er haft sér í línu. Séu fleiri en eitt atriði saman í línu (t.d. útgefandi og útgáfustaður, eða útgáfustaður og útgáfuár) er stundum höfð komma eða strik þar á milli, en oft líka aðeins bil. Sama gildir um upplýsingar í upphafi einstakra greina í bókum og tímaritum, þ.e. nafn höfundar og titil greinar. Enn fremur er yfirleitt ekki hafður punktur á eftir kaflafyrirsögnum, hvort sem um er að ræða meginkafla eða undirkafla. Rétt er að halda þessari hefð í ritgerðum. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 276 276

Upphaf kafla og greina Meginkaflar byrja venjulega á nýrri síðu í bókum og löngum ritgerðum Oft byrja kaflar og greinar á hægri síðu þá er auðveldara að taka sérprent út úr Kaflar í tímaritsgreinum og styttri ritgerðum byrja yfirleitt ekki á nýrri síðu heldur er haft bil (1-2 línur) á undan fyrirsögn oft er líka aukið bil frá fyrirsögn að texta kaflans Í bókum og löngum ritgerðum eru meginkaflar yfirleitt látnir byrja á nýrri síðu, og fyrirsögn þeirra oft miðjuð. Stundum eru allir meginkaflar látnir byrja á hægri síðu. Það getur t.d. komið sér vel ef þeir mynda einhvers konar sjálfstæða heild sem jafnvel er tekin út úr ritinu og prentuð sér. Mörg tímarit hafa t.d. þá reglu að láta allar greinar hefjast á hægri síðu, enda fá höfundar þá sérprent af greinum sínum. Í tímaritsgreinum og styttri ritgerðum eru meginkaflar ekki látnir byrja á nýrri síðu nema þannig standi á; hins vegar er venjulega haft nokkurt bil (samsvarandi auðum línum) frá lokum næsta kafla á undan að nýrri kaflafyrirsögn. Það gildir bæði um meginkafla og undirkafla, en stundum er bilið meira á undan meginköflum en undirköflum. Oft er líka haft smábil (hálf til ein lína) frá kaflafyrirsögn að upphafi texta kaflans. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 277 277

Form greinaskila Greinaskil eru táknuð með inndrætti í prenti fyrsta lína efnisgreinar inndregin um 2-3 stafbil Nú eru greinaskil oft táknuð með auðri línu og þá er enginn inndráttur í fyrstu línu Fyrsta lína á eftir fyrirsögn er oft óinndregin inndráttur er óþarfur í upphafi nýs kafla Fyrsta lína á eftir tilvitnun er oft inndregin það fer þó eftir samhengi tilvitnunar og texta Áður hefur verið minnst á það að í prentuðum texta eru greinaskil, upphaf nýrrar efnisgreinar, nær alltaf táknuð með inndrætti fyrstu línu í efnisgreininni, sem svarar u.þ.b. tveimur stafbilum. Í tölvuprentuðum texta er aftur á móti mjög algengt að tákna greinaskil með auðri línu, og þá er oftast enginn inndráttur. Athugið að í prentuðum textum er fyrsta lína á eftir fyrirsögn oft ekki inndregin, þótt fyrsta lína efnisgreina sé það annars. Þetta er vegna þess að inndrátturinn er þarna óþarfur; hann táknar upphaf nýrrar efnisgreinar, en í upphafi kafla segir það sig sjálft að um nýja efnisgrein er að ræða. En menn geta líka haft þá reglu að byrja efnisgrein alltaf á inndrætti, og það er hreint smekksatriði hvorn háttinn menn hafa á. Fyrsta lína meginmáls á eftir inndreginni tilvitnun er oft inndregin, en þó ekki ef eðlilegt er að líta svo á að tilvitnunin komi inn í efnisgrein og myndi heild bæði með því sem á undan henni er og því sem á eftir kemur. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 278 278

Neðanmálsgreinar Neðanmálsgreinar eru með smærra letri en meginmál – oft munar tveimur punktum Sé þess ekki kostur er línubil oft minna í neðanmálsgreinum en í meginmálinu Númer neðanmálsgreinar í meginmáli á að vera uppskrifað og með smærra letri standa á eftir punkti, kommu, gæsalöppum o.fl. án punkts bæði í meginmáli og greininni sjálfri Nú á dögum sjá ritvinnslukerfi yfirleitt um form neðanmálsgreina, þótt notandinn geti oftast breytt sniði þeirra ef hann vill. Neðanmálsgreinar eru venjulega hafðar með smærra letri en meginmálið — oftast munar þar tveimur punktum. Sé þess ekki kostur að hafa letrið smærra er línubil oft haft minna en á meginmáli. Númer neðanmálsgreinar, þ.e. tilvísun í hana inni í meginmálinu, á að vera ofan línu (uppskrifað) og með smærra letri en meginmál ef kostur er. Gætið þess að númerið komi á réttan stað; það á að vera á eftir punkti, kommu og öðrum greinarmerkjum. Ekki á að vera punktur á eftir númerinu, hvorki í meginmálinu né í neðanmálsgreininni sjálfri. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 279 279

Notkun feitleturs Feitt letur í texta er notað til glöggvunar hugtak, nafn, regla o.s.frv. er oft feitletrað þegar það kemur fyrst fyrir eða er skilgreint til áherslu þegar höfundur vill vekja athygli á einhverju eða leggja sérstaka áherslu á orð, fullyrðingu o.s.frv. Varast ber að ofnota slíka áherslutáknun þá missir hún marks Feitt letur í texta er einkum notað í tvennum tilgangi. Í fyrsta lagi er það oft notað til glöggvunar; t.d. er hugtak, nafn o.s.frv. oft feitletrað þegar það er nefnt í fyrsta skipti, eða þegar það er skilgreint. Í öðru lagi er feitt letur oft notað til áherslu; þegar höfundur vill vekja athygli á einhverju (t.d. orðalagi í tilvitnun, og þá verður að geta leturbreytingarinnar innar hornklofa) eða leggja sérstaka áherslu á eitthvert orð, einhverja fullyrðingu, niðurstöðu o.s.frv.; sbr. Auglýsingu um greinarmerkjasetningu. Rétt er þó að stilla slíkri áherslutáknun í hóf, því að hún missir marks ef hún er ofnotuð. Þar að auki fer mikil feitletrun illa í texta, og sumir vilja alls ekki nota feitt letur í þessum tilgangi, heldur nota skáletur í staðinn. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 280 280

Feitletrun til glöggvunar
Ef fyrirbærið frumlag er algilt – kemur fyrir í öllum mannlegum málum – hlýtur að verða að skilgreina það á algildan hátt, án þess að nota hugtök sem ekki eiga við öll mál (nefnifall, samræmi o.s.frv.). Í umræðu um það hvaða liðir séu frumlög og hverjir ekki hafa verið nýtt ýmis svokölluð frumlagspróf, sem byggjast einkum á því að setningum er umsnúið og breytt á ýmsa vegu, og athugað hvernig þær hegða sér við þær breytingar. Um svipað leyti setti Faarlund (1980) fram þá skoðun að hugtakið frumlag væri merkingarlaust í fornmáli ef það væri bundið við nefnifallsliði. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 281 281

Feitletrun til áherslu
Þótt við finnum hliðstæðar setningar með aukafalls-nafnliðum í fornu máli getum við ekki yfirfært grein-ingu nútímamáls á þær; það nægir ekki að sýna að aukafallsliðirnir geti hafa verið frumlög í fornu máli, heldur verður að sýna að þeir hljóti að hafa verið það. Ég tel mig nú hafa sýnt fram á að þau rök sem færð hafa verið gegn tilvist aukafallsfrumlaga í fornu máli standast ekki; og jafnframt má finna ýmis rök sem mæla með tilvist aukafallsfrumlaga að fornu. Athugið vel að ég er hér að halda því fram að fyrirbærið aukafallsfrumlög hafi verið til í fornu máli. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 282 282

Notkun skáleturs Skáletur í texta er notað á hvers kyns máldæmum setningum, orðum, orðhlutum, bókstöfum sem notuð eru sem dæmi eða eru viðfangsefni textans í titlum bóka og tímarita bæði í meginmáli og heimildaskrá oft einnig í nöfnum og númerum mynda, taflna o.þ.h. til glöggvunar og áherslu ef menn kjósa það fremur en feitt letur Skáletur í texta er notað á hvers kyns máldæmum, þ.e. setningum, orðum, orðhlutum og bókstöfum sem notuð eru sem dæmi eða eru viðfangsefni ritgerðarinnar; „þetta er ritgerð um samtenginguna enda“. Einnig er skáletur notað á titlum bóka og tímarita, bæði í heimildaskrá og meginmáli. Í Íslensku máli er skáletur líka notað í töflu- og myndaheitum. Sumir nota líka skáletur til glöggvunar og áherslu í stað feitleturs, eins og áður segir, sbr. Auglýsingu um greinarmerkjasetningu. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 283 283

Skáletrun á máldæmum Þær sagnir sem taka tvo aukafallsnafnliði eru fáar, og fæstar þess eðlis að búast megi við vísun milli liðanna tveggja; sagnir eins og t.d. dreyma og vanta. Þannig þurfum við ekki að læra um hvert einstakt nafnorð að það fái endinguna –um í þgf. ft., því að það er almenn og undantekningarlaus regla í málinu. En æði margt af því sem þarna er sýnt hugsa ég að komi venjulegum málnotendum spánskt fyrir sjónir, s.s. að elska skuli samsett úr rótinni el- og viðskeyt-inu -sk-, eða sími úr rótinni sí- og viðskeytinu -m-, eða þá afl úr rótinni af- og viðskeytinu -l. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 284 284

Skáletrun á titlum í texta og skrá
Það er reyndar meginkenning Jans Terje Faarlund í nýlegri bók, Syntactic Change (1990). Meginþáttur venjulegra orðabóka er merkingarskýr-ing, og hún er auðvitað fyrirferðarmest í Íslenskri orðabók, en liggur utan umræðuefnis míns. Baldur Jónsson. (1984). Samsett nafnorð með samsetta liði. Fáeinar athuganir. Í: Festskrift til Einar Lundeby 3. oktober 1984 (bls ). Oslo. Höskuldur Þráinsson. (1979). On Complementation in Icelandic. New York: Garland. Platzack, Christer. (1985). Narrative Inversion in Old Icelandic. Íslenskt mál 7, Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 285 285

Notkun tvöfaldra gæsalappa
„Tvöfaldar gæsalappir“ eru notaðar til að afmarka stuttar orðréttar tilvitnanir oft er miðað við 3 línur eða 25 orð til að afmarka ýmis orð og hugtök notuð í óvenjulegri eða óhefðbundinni merkingu t.d. ef höfundur er ósammála notkuninni einnig erlend orð og slettur til að afmarka skýringar orða og hugtaka Athugið að nota „íslenskar“ gæsalappir! Tilvitnunarmerki (gæsalappir) eru með mismunandi móti eftir málsvæðum, og í prenti þarf skilyrðislaust að nota íslenskar gæsalappir. Þær fremri eru neðst í línu og líta út svipað og 99; þær aftari eru efst í línu og líkjast 66. Æskilegast er að nota þessar gæsalappir í tölvuunnum ritgerðum ef því verður við komið, en þar er þó algengt að nota enskar gæsalappir, sem eru eins og 66 að framan og 99 að aftan, hvorttveggja efst í línu (þetta eru þær gæsalappir sem eru sjálfgefnar t.d. í Word). Gæsalappir af þessu tagi (hvort heldur eru enskar eða íslenskar) eru nefndar tvöfaldar, og gegna tvenns konar hlutverki. Annars vegar eru þær notaðar til að afmarka orðréttar tilvitnanir, styttri en u.þ.b. 3 línur eða 25 orð. Hins vegar eru þær notaðar til að afmarka orð og hugtök sem notuð eru óvenjulegri merkingu, einnig slettur o.fl. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 286 286

Gæsalappir um tilvitnanir
Á þetta bendir Höskuldur Þráinsson (1979, 301), sem segir að setningar á við (13a) séu „among the better ones“ og tekur fram að sumir málhafar felli sig alls ekki við slíkar setningar. Þar að auki virtust Halldóri aukafallsnafnliðir ekki lúta alveg sömu lögmálum um orðaröð og nefnifalls-frumlög; „það virðist í fljótu bragði fátíðara í fornu máli en nú að „frumlagsígildi“ séu í frumlagssæti,“ segir hann (1994, 47-48). Í Íslenzkri málfræði Björns Guðfinnssonar eru kenni-föll sögð „[þ]au föll, sem mestu máli skiptir að kunna til þess að geta fallbeygt orð“. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 287 287

Gæsalappir vegna merkingar
Í fyrsta lagi gæti hér verið um að ræða „head-final“ sagnlið. Auk þess eru dæmi um ýmsar tegundir „klofinna“ liða (sjá Faarlund, 1990). Það er augljóst og alkunna að munur er á „virkri“ og „óvirkri“ málkunnáttu; við getum skilið fjölda orða og setninga sem við notum ekki sjálf. Áður var gert ráð fyrir því að í djúpgerð hefði nafn-háttarsetningin sérstakt frumlag, sem síðan væri „eytt“ vegna samvísunar við frumlag eða andlag móðursetningarinnar. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 288 288

Notkun einfaldra gæsalappa
‘Einfaldar gæsalappir’ eru notaðar til að afmarka merkingu orða, setninga, hugtaka Það er þess vegna hæpið að halda því fram að nema merki nokkurn tíma nákvæmlega ‘ef ekki’, eins og (11) sýnir: Þannig er t.d. gefin sögnin fatra ÓP, í merkingunni ‘fata, skjátlast’. til að afmarka einstök stafsetningartákn Nöfnin Svavar og Svava má einnig skrifa með ‘f’ í stað ‘v’, þ.e. Svafar og Svafa. Einnig eru til einfaldar gæsalappir. Þær líkjast 6 að framan og 9 að aftan, hvorttveggja efst í línu. Slíkar gæsalappir hafa tvenns konar hlutverk. Í fyrsta lagi afmarka þær merkingu orða, setninga og hugtaka: „Orðið cup merkir 'bolli'.“ Í öðru lagi eru þær notaðar til að afmarka einstök stafsetningartákn; þegar fjallað er um einstaka bókstafi, t.d. 'z'. — Til frekari fróðleiks um notkun gæsalappa má vísa í 11. grein Auglýsingar um greinarmerkjasetningu. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 289 289

Handritalestur Handritalestur lestur texta á vinnslustigi áður en hann fer í umbrot eða prentsmiðju stundum er texti fullbúinn frá hendi höfundar stundum er um að ræða hrátt uppkast Handritalesari gerir athugasemdir við efni, efnismeðferð, byggingu, málfar, stíl áhersla misjöfn eftir því hve langt texti er kominn Allir sem vinna eitthvað með íslenskan texta, hvort heldur er samningu, yfirlestur eða annað, þurfa að kunna nokkur skil á handrita- og prófarkalestri og þeim vinnubrögðum sem þar eru tíðkuð. Áður en lengra er haldið er rétt að skýra muninn á þessu tvennu. Þegar talað er um handritalestur er átt við lestur texta áður en hann fer til prentsmiðju. Textinn getur verið nokkurn veginn fullbúinn frá hendi höfundar, en einnig getur verið um að ræða meira eða minna hrátt uppkast. Verkefni handritalesarans er þá að gera hvers kyns athugasemdir við efni, efnismeðferð, byggingu, stíl, málfar og stafsetningu textans; hvaða atriði lögð er megináhersla á fer að nokkru leyti eftir því hversu langt textinn er kominn. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 290 290

Prófarkalestur Prófarkalestur lestur texta sem á að vera orðinn endanlegur og er á leið í umbrot eða prentsmiðju eða kominn frá prentsmiðju í fyrsta eða annað sinn talað um fyrstu próförk, aðra próförk, síðupróförk Prófarkalesari leiðréttir stafsetningu, prentvillur og málvillur lagfærir umbrot, s.s. uppsetningu og línuskiptingu Prófarkalestur fer aftur á móti fram þegar texti er fullbúinn og á leið í prentsmiðju, eða kominn frá prentsmiðju í fyrstu eða annarri gerð. Verkefni prófarkalesarans er fyrst og fremst að leiðrétta stafsetningu og prentvillur, svo og lagfæra uppsetningu (t.d. umbrot og línuskiptingar) og beinar málvillur. Aftur á móti er yfirleitt ekki ætlast til að prófarkalesarar leggist yfir málfar og stíl texta, eða önnur atriði sem handritalesurum er ætlað að sinna. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 291 291

Verkefni handritalesara
Handritalesari þarf að eiga auðvelt með að fá yfirsýn yfir texta geta greint og lagað brotalamir í byggingu texta koma auga á það sem betur má fara í málnotkun taka eftir ósamræmi og göllum í röksemdafærslu efnisvillum, ritvillum og hvers kyns ágöllum Þessa eiginleika öðlast menn bara með þjálfun í að lesa góða texta og velta þeim fyrir sér Handritalesarar þurfa að vera ýmsum kostum búnir. Þeir þurfa að eiga auðvelt með að fá yfirsýn yfir texta, og geta greint hvort brotalamir eru á byggingu hans. Þeir þurfa að hafa góða máltilfinningu til að koma auga á það sem betur má fara í málnotkun og geta gert tillögur um endurbætur. Þeir þurfa að vera skarpskyggnir og vandvirkir til að taka eftir ósamræmi, göllum í röksemdafærslu, efnislegum villum, ritvillum og hvers kyns ágöllum á textanum. Þetta eru hæfileikar sem menn öðlast ekki nema með langri þjálfun í að lesa góða texta og skoða þá vandlega; reyna að gera sér grein fyrir því hvað gerir þá góða, og greinir þá frá vondum textum. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 292 292

Verkefni prófarkalesara
Prófarkalesari þarf að hafa stafsetningu fullkomlega á valdi sínu kunna greinarmerkjasetningu til hlítar taka eftir prentvillum og ritvillum hvers konar koma auga á ósamræmi í uppsetningu og frágangi og vera vandaður og nákvæmur í vinnubrögðum Þetta eru aðrir eiginleikar en í handritalestri þeir sem eru góðir í öðru eru stundum vondir í hinu Prófarkalesarar þurfa að búa yfir ýmsum sömu kostum. Meginverkefni þeirra er þó að leiðrétta uppsetningu og stafsetningu, eins og áður segir, og því skiptir nákvæmni í vinnubrögðum að sumu leyti meira máli þar en í handritalestrinum. Til eru þeir sem eru góðir handritalesarar vegna þess að þeir eiga auðvelt með að greina veilur í uppbyggingu og röksemdafærslu texta, en hins vegar afleitir prófarkalesarar, því að þeir koma ekki auga á rangt rituð orð. Á sama hátt þekkja sumir prentvillur á löngu færi og eru því afbragðs prófarkalesarar, en eiga hins vegar erfitt með að sjá texta í samhengi og duga því ekki sem handritalesarar. Kennari sem fer yfir ritgerðir nemenda er í raun bæði handrita- og prófarkalesari. Hann þarf að leggja mat á byggingu, efnismeðferð og röksemdafærslu, en hann þarf líka að lesa ritgerðina vandlega með tilliti til málfars og stafsetningar. Ef kennari les uppkast að ritgerð áður en hann fær endanlega gerð er fyrri lesturinn aðallega handritalestur, en sá síðari prófarkalestur. Og vissulega eru ekki alltaf skörp skil þar á milli. Það á t.d. við ef handritalestur hefur ekki verið nógu vandaður; þá kann prófarkalesarinn að þurfa að sinna ýmsum atriðum sem ættu að vera komin í lag. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 293 293

Almenn atriði Ekki er nóg að lesa orðin sem heild það þarf að lesa þau staf fyrir staf Takið eftir greinarmerkjum notkun þeirra, innbyrðis afstöðu o.fl. Gætið að skiptingu orða milli lína hún er oft röng úr setningartölvum Hugið að letri og línubili er það jafnt í öllum textanum? Prófarkalestur er meira vandaverk en margir halda. Það er mikið nákvæmnisverk að fylgjast með því að engar prentvillur slæðist inn í texta. Við erum vön að lesa orð sem við þekkjum í heild, en ekki einstaka bókstafi; en í prófarkalestri er nauðsynlegt að lesa orðin vandlega, skoða hvern einasta staf. Einnig þarf að gæta vel að greinarmerkjum; hvort þau eru rétt notuð, hvort afstaða þeirra innbyrðis er rétt, o.s.frv. Þá þarf að hyggja að skiptingu orða milli lína; hún er oft röng í texta úr ritvinnslukerfum eða setningartölvum. Einnig þarf að athuga hvort bil milli lína er jafnt og letrið hið sama í öllum textanum. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 294 294

Samræmi Oft gleymist að gæta að ýmsu samræmi leturstærð, leturgerð og línubili í meginmáli Nauðsynlegt er að fara nokkrar umferðir ekki er hægt að hafa hugann við margt í einu Ein umferð er þá lestur alls texta leiðrétting stafsetningar- og prentvillna Síðan þarf eina umferð fyrir hvert atriði fyrirsagnir, neðanmálsgreinar, hausa, dæmi o.fl. En fleira þarf að athuga; prófarkalestur snýst ekki síður um það að gæta að innbyrðis samræmi í textanum. Þetta samræmi tekur til ýmissa atriða. Það þarf að gæta samræmis í fyrirsögnum, í neðanmálsgreinum, í síðuhausum, í dæmum og töflum, o.s.frv. Það fer illa á því ef t.d. fyrirsögn fyrsta kafla er með arabískum 1 og feitu 14 punkta Times New Roman, en fyrirsögn annars kafla er með rómverskum II og skáletruðu 12 punkta Arial. Slíkt er þó of algengt. Við slíka samræmingu er nauðsynlegt að fara margar umferðir yfir textann og taka eitt atriði fyrir í einu. Það gengur ekki að ætla sér að huga að þessu öllu í einni yfirferð, hversu mikið sem maður vandar sig. Nauðsynlegt er að lesa textann allan vandlega yfir; meginmál, fyrirsagnir, neðanmálsgreinar, dæmi o.s.frv., og leiðrétta stafsetningarvillur, prentvillur og aðrar villur. Síðan þarf að fletta textanum einu sinni til að fara yfir fyrirsagnir, aftur til að líta á síðuhausa, enn einu sinni til að skoða neðanmálsgreinar o.s.frv. Það þarf ekki að taka langan tíma að fletta í gegnum textann fyrir hvert atriði, og sá tími skilar sér. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 295 295

Fyrirsagnir og hausar Kaflafyrirsagnir staða á síðu (miðjaðar eða vinstra megin) leturgerð (fontur; skáletur, feitt letur, hástafir) leturstærð (punktar) tölusetning (númer; arabískar/rómverskar tölur) línubil (bæði ofan og neðan fyrirsagnar) Síðuhausar vinstri og hægri haus eru oftast mismunandi Meðal þess sem gæta þarf vel að eru kaflafyrirsagnir. Þær byrja stundum við vinstri spássíu en eru líka oft miðjaðar; allar fyrirsagnir af sömu tegund þurfa auðvitað að hafa sömu stöðu á síðu. Leturgerð og leturstærð í fyrirsögnum af sama tagi þarf líka að vera sú sama. Þetta á bæði við fontinn og eins við það hvort notað er skáletur, feitt letur o.s.frv. Þá þarf að huga að tölusetningu kafla; ótækt er að blanda saman rómverskum og arabískum tölum í köflum á sama sviði. Tölusetningin þarf auðvitað líka að vera rétt; þess þarf að gæta að ekkert númer vanti eða sé tvítekið. Einnig þarf að athuga hvort jafnmikið bil sé alltaf milli næsta kafla á undan og fyrirsagnar, og jafnmikið bil frá fyrirsögn niður að meginmáli kaflans. Í bókum og tímaritum eru oft svokallaðir síðuhausar, þ.e. texti efst á hverri síðu, ofan meginmáls. Venjulega er ekki sami textinn á vinstri og hægri síðu, og ákveðnar reglur gilda um hvað þar er. Í vinstri haus er oft nafn höfundar eða titill aðalkafla, en í hægri haus er oft titill bókar eða undirkafla. Þetta er að vísu nokkuð mismunandi, en meginreglan er sú að hægri hausinn er „þrengri“ í einhverjum skilningi en sá vinstri. Gæta þarf þess vel að hausar séu réttir og víxlist ekki; einnig þarf að huga að því að haus breytist þar sem við á, t.d. þegar nýr kafli tekur við. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 296 296

Neðanmálsgreinar og dæmi
form tilvísunar inni í texta tölusetning greinarinnar sjálfrar letur og línubil greinarinnar Dæmi og töflur leturgerð og leturstærð bil á undan og eftir tölusetning Að mörgu þarf að huga í sambandi við neðanmálsgreinar. Form tilvísunar í greinina inni í textanum getur verið mismunandi. Oftast eru notaðir tölustafir, en stundum einnig tákn, einkum stjörnur. Þess þarf að gæta að samræmi sé í táknun, t.d. hvort númerið er alltaf með sama letri, hvort það er alltaf uppskrifað, hvort það er í sviga eða ekki, o.s.frv. Einnig þarf að gæta þess að tölusetningin sé rétt, og að neðanmálsgreinar lendi á réttum síðum. Inni í greinunum sjálfum þarf að gæta að tölusetningu, letri og línubili; einnig fjarlægð milli meginmáls og neðanmálsgreina o.fl. Mjög margt þarf að athuga í sambandi við dæmi og töflur. Þar má nefna leturgerð og leturstærð, og bil milli dæma og taflna annars vegar og meginmáls hins vegar. Einnig þarf að gæta að tölusetningu dæma og taflna; að þetta komi í réttri röð, ekkert vanti í og ekkert sé tvítekið. Ef tvö eða fleiri sambærileg dæmi eða sambærilegar töflur eru í verkinu þarf að gæta þess að uppsetning sé eins hliðstæð og kostur er. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 297 297

Prófarkalesturstákn Ferns konar tákn eru notuð við leiðréttingar staðsetningartákn þar sem þarf að leiðrétta/breyta; endurtekin á spássíu athafnartákn á eftir staðsetningartákni á spássíu; sýna breytingu staðsetningar- og athafnartákn merkja staðinn og sýna breytinguna afturköllunartákn punktalína undir rangri breytingu/leiðréttingu Til var sérstakur íslenskur staðall um lestur og leiðréttingar handrita og prófarka; ÍST 3, gefinn út af Iðnþróunarstofnun Íslands (nú Staðlaráði Íslands) árið Þessi staðall er nú fallinn úr gildi, enda er ýmislegt í honum úrelt vegna þess að þau vinnubrögð sem þar er lýst í sambandi við frágang handrita og prentun (vélritun og prentun í blý) eru nú ekki tíðkuð lengur vegna breyttrar tækni. Það sem þarna segir um táknanotkun við leiðréttingu prófarka er þó í fullu gildi, og nauðsynlegt að kynna sér þær reglur vel og geta notað táknin rétt. Um er að ræða fjóra flokka tákna. Í fyrsta lagi staðsetningartákn, sem sett eru þar sem eitthvað þarf að leiðrétta eða breyta. Sama tákn er svo endurtekið á spássíu (hægra eða vinstra megin eftir atvikum) ásamt ábendingu um hverju skuli breyta. Ef breyta skal leturgerð er strikað undir textann sem breyta á, strik sett út á spássíu og þar á eftir tilgreint innan hrings hvernig breyta skuli. Í öðru lagi eru athafnartákn, sem eru sett á spássíu á eftir staðsetningartáknum, og segja hvað gera skal. Í þriðja lagi eru staðsetningar- og athafnartákn, sem bæði merkja staðinn þar sem breyta þarf og segja hvernig skuli breyta því. Þau eru sett inn í textann þar sem við á og endurtekin út á spássíu. Í fjórða lagi eru afturköllunartákn, sem notuð eru ef leiðrétting er röng. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 298 298

Merking og notkun tákna
Prófarkalesturstákn þarf að þekkja vel geta lesið úr þeim og notað þau Aðrir þurfa að lesa úr þeim og fara eftir þeim því þarf merking og notkun að vera ótvíræð Staðsetningartákn merkja öll það sama eru mörg til að koma í veg fyrir rugling Dæmi: Nauðsynlegt er að þekkja prófarkalesturstáknin vel; geta lesið úr þeim og notað þau. Táknin eru vissulega mismikið notuð og misnauðsynleg, og fæstir nota þau líklega alveg samkvæmt þessum (úrelta) staðli; hver prófarkalesari kemur sér upp sínu kerfi að einhverju leyti. Samt sem áður er auðvitað nauðsynlegt að merking þeirra tákna sem menn nota sé alveg skýr. Það má ekki gleyma því að einhverjir aðrir þurfa að taka við leiðréttingunum og lesa úr þeim, og það verður þá að vera alveg ótvírætt hvernig á að gera það. Athugið að staðsetningartáknin hafa öll sömu merkingu eða sama tilgang; sem sé þann einan að merkja staðinn þar sem breytingar eða leiðréttingar er þörf. Það skiptir því engu máli hvert táknanna er notað hverju sinni. Ástæðan fyrir því að táknin eru fleiri en eitt er sú að með því móti má koma í veg fyrir rugling. Oft er það svo að fleiri en eina breytingu þarf að gera í sömu línu. Ef margar breytingar væru merktar á sama hátt, og sama táknið endurtekið mörgum sinnum úti á spássíu, yrði erfitt að komast hjá ruglingi; hvaða leiðrétting ætti við hvaða stað í textanum? Þess vegna er eitt tákn notað fyrir eina breytingu, annað við þá næstu í sömu línu, o.s.frv. Góð regla er að endurnýta ekki sama táknið fyrr en í þarnæstu línu. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 299 299

Staðsetningar- og athafnartákn
fellið brott (latína: deleatur) aukið bil minnkið bil setjið í eitt orð aukið línubil minnkið línubil ný lína eða ný málsgrein ekki ný lína/ný málsgrein látið orð skipta um sæti flytjið það sem er inni í hringnum þangað sem örin vísar breytið orðaröð skv. töluröð Hér eru dæmi um helstu athafnartákn. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 300 300

Dæmi um notkun tákna Bæði má nota hægri og vinstri spássíu til að færa leiðréttingar á Ekki skiptir máli hvort hægri eða vinstri spássía er notuð til að færa leiðréttingar á; það getur farið eftir því hvar í línu leiðréttingin er, og eftir því hvoru megin er laust pláss. Hér eru svo að lokum sýnd nokkur dæmi um notkun helstu staðsetningar- og athafnartákna. Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 301 301

Reglur um stafsetningu og greinarmerki
Um stafsetningu og greinarmerkjasetningu gilda: Auglýsing um íslenska stafsetningu Auglýsing um greinarmerkjasetningu Þær „skulu gilda um stafsetningarkennslu/greinarmerkja-setningu í skólum, um kennslubækur útgefnar eða styrktar af ríkisfé, svo og um embættisgögn, sem út eru gefin“ þetta eru ekki lög Auglýsingarnar hafa verið útfærðar og skýrðar í Ritreglum Íslenskrar málstöðvar og einnig hér Eiríkur Rögnvaldsson: Ritgerðasmíð 302

Stafsetning og greinarmerkjasetning

Stór stafur – 5. grein a-c Bein sérnöfn skal rita með stórum staf. Til þeirra teljast m.a.: a. Mannanöfn, gælunöfn, guða- og goðanöfn, eiginheiti dýra og dauðra hluta, t.d. skipa (báta) o.s.frv., t.d. Guðmundur; Gummi; Jesús; Óðinn; Rauður, Akraborg. b. Örnefni, t.d. landaheiti, staðaheiti, bæjanöfn, nöfn gatna, nöfn landshluta og heimsálfa, goðfræðileg staðaheiti, t.d. Ísland; Esja; Reykjavík; Hóll; Einimelur; Jökuldalur; Vestfirðir; Evrópa; Nóatún. c. Samnöfn, notuð sem örnefni, skal rita með stórum staf, t.d. Tjörnin (í Reykjavík), Pollurinn (á Ísafirði), Bótin (á Akureyri) Tangi (=Ísafjörður). Sama regla gildir um stytt staðanöfn, t.d. Bakkinn (Eyrarbakki), Fjörður (Hafnarfjörður), Vík (Bolungarvík). 304

Stór stafur – 5. grein d-f d. Nöfn stofnana, félaga og flokka, ef nöfnin eru óstytt og óafbökuð, t.d. Eimskipafélag Íslands; Háskóli Íslands; Alþing(i); Framsóknarflokkurinn. e. Bóka- og blaðaheiti, t.d. Sögur herlæknisins; Morgunblaðið. f. Nöfn ritgerða, kvæða, annarra ritsmíða og tónverka, t.d. Samhengið í íslenzkum bókmenntum; Örlög guðanna; Tunglskinssónatan. (Athuga ber, að í liðum e) og f) skal aðeins rita fyrsta orðið með stórum staf, t.d. Sögur herlæknisins, en ekki Sögur Herlæknisins og Samhengið í íslenzkum bókmenntum, en ekki Samhengið í Íslenzkum Bókmenntum). 305

Stór stafur – 6. grein Valfrjálst er, hvort rita skal stóran eða lítinn staf í styttu eða breyttu nafni stofnunar eða nafni stofnunarhluta (deildar innan stofnunar), ef einungis er um eina stofnun að ræða hérlendis og misskilningur eða ruglingur ólíklegur, enda séu nöfnin þá að jafnaði notuð með viðskeyttum greini, t.d. Háskólinn eða háskólinn, Menntamálaráðuneyti(ð) eða menntamálaráðu-neyti(ð), Ríkisútgáfan eða ríkisútgáfan, Sambandið eða sam-bandið, Eimskipafélagið eða eimskipafélagið, Íhaldsflokkurinn eða íhaldsflokkurinn o.s.frv. Nöfn persónugerðra hluta og hugmynda má rita með stórum staf, t.d. Norðanvindur, ef vindurinn er hugsaður sem persóna. — Helstu persónur sögunnar voru Þekkingin og Ástin. 306

Stór stafur – grein Í samsettum örnefnum skal þeirri reglu fylgt að rita nafnið með stórum staf í upphafi og án bandstriks milli liða, ef síðari hluti þess er samnafn, t.d. Syðribakki, Fornihvammur. Í samsettum örnefnum, sem hafa sérnafn að síðari hluta, svo og mannanöfnum, sem hafa eins konar viðurnefni að forlið, skal rita stóran staf í báðum samsetningarliðum, og band skal vera milli liðanna, t.d. Syðri-Guðrúnarstaðir; Vestur-Ísafjarðarsýsla; Víga-Glúmur. Fara skal eftir málvitund um, hvort ritaður er stór stafur í upprunalegum sérnöfnum í orðtökum og málsháttum, t.d. Þrándur í Götu, eða þrándur í götu, Nú er setinn Svarfaðardalur, Sá er galli á gjöf Njarðar. 307

Stór stafur – 9. grein Þjóðaheiti, nöfn á íbúum landshluta (héraða, hreppa, borga og kaupstaða), nöfn á mönnum kenndum við bæi eða forfeður, svo og nöfn á íbúum heimsálfa skal rita með stórum staf, t.d. Íslend-ingur, Austfirðingur, Keldhverfingur, Reykvíkingur, Seyðfirð-ingur, Stokkseyringur, Oddaverjar, Sturlungar, Knýtlingar, Evrópumenn, Ameríkanar. Hátíðanöfn skal því aðeins rita með stórum staf að fyrri hluti þeirra sé sérnafn, t.d. Margrétarmessa, Þorláksmessa o.s.frv. Um viðurnefni og nokkur önnur orð, samsett á sama hátt, gildir sama regla og um hátíðanöfn, t.d. (Helgi) Hundingsbani, Hóls-fjallahangikjöt, Vernerslögmál o.s.frv. Viðurnefni leidd af staða-nöfnum skal einnig rita með stórum staf ef þau eru nafnorð, t.d. (Þorvaldur) Vatnsfirðingur, (Þórður) Hítnesingur, (Einar) Þveræ-ingur, (Ormur) Svínfellingur o.s.frv. 308

Lítill stafur – grein Viðurnefni skal rita með litlum staf, t.d. (Ari) fróði, (Jón) lærði, (Auðun) vestfirski o.s.frv. Þjóðflokkaheiti skal rita með litlum staf, t.d. mongóli, indíáni, germani, slafi. Tungumálaheiti og nöfn á mállýskum skal rita með litlum staf, t.d. íslenska, vestfirska, jóska. Nöfn á fylgismönnum stefna, jafnt stjórnmálastefna sem ann-arra, svo og nöfn á fylgismönnum einstakra forystumanna skal rita með litlum staf, t.d. framsóknarmaður, sjálfstæðismaður, alþýðuflokksmaður, sósíalisti, guðspekingur, nýguðfræðingur, stalínisti, hitlerssinni, maóisti, gaullisti o.s.frv. Nöfn trúflokka og fylgismanna þeirra skal rita með litlum staf, t.d. múhameðstrú, múhameðstrúarmaður, kristin trú, kalvínstrú, húgenotti o.s.frv. 309

Lítill stafur – grein Dýra- og jurtanöfn, sem samsett eru þannig, að fyrri hlutinn er sérnafn, skal rita með litlum staf, t.d. óðinshani, baldursbrá, jakobsfífill, maríustakkur. Sömuleiðis skulu önnur orð, samsett á sama hátt, með merkingu samnafns, rituð með litlum staf, t.d. hrunadans, gróusaga, grettistak. Afleidd orð af mannanöfnum skal rita með litlum staf, t.d. marxismi, lenínismi o.s.frv. Sérnöfn notuð í merkingu samnafns skal rita með litlum staf, t.d. kvislingur o.s.frv. Ef samnafn er fyrri hluti orðs, en sérnafn síðari hluti, skal rita orðið með litlum staf, t.d. lygamörður, skriffinnur, aulabárður. Nöfn einstakra daga, mánaða, tímabila, hátíða og tyllidaga skal rita með litlum staf, t.d. laugardagur; júlí; þorri; jól. 310

Um eitt orð og tvö – 34. grein
Stofnsamsetningar skal rita sem eina heild. Gott viðmiðunareinkenni er það, að orðstofninn, sem er fyrri hluti samsetningarinnar, helst óbreyttur í allri beygingunni. Rita skal sem tvö orð fornöfnin annar hvor, annar hver, annar tveggja og hvor tveggja. Þessi orð eru ekki stofnsamsetningar, enda beygist fyrri liður og í sumum tilvikum báðir. Af sumum orðum eru til — jafnframt stofnsamsetningu — orðasambönd, gerð af sömu liðum. Stofnsamsetningin er rituð sem ein heild, orðasamböndin sem tvö orð. Dæmi: heiðindómur: heiðinn dómur; kristindómur: kristinn dómur; kristinfræði (kvk.et.) kristin fræði (hvk.flt.); meirihluti: meiri hluti; minnihluti: minni hluti. 311

Um eitt orð og tvö – 35. grein 1
Eignarfallssamsetningar skal rita sem eina heild. Hér sker áherslan yfirleitt úr, hvort um er að ræða eignarfallssamsetn-ingu eða orðasamband. Reglan er sú, að í eignarfallssamsetn-ingu hvílir aðaláhersla á fyrra eða fyrsta atkvæði (ef um fleiri en eitt atkvæði er að ræða) fyrri samsetningarliðar, en auka-áhersla (léttari áhersla) á upphafi síðari samsetningarliðar, t.d. bóndadóttir (með aðaláherslu á bónd-, en aukaáherslu á dótt-). Orð, mynduð eins og bóndadóttir, eru algeng, en orðasambönd eins og bónda dóttir eru fátíð í íslensku (nema helst í skáldskap), þar sem aðalreglan er, að eignarfallsorð, sem stjórnast af nafnorði, komi á eftir stýriorðinu, sbr. Sigríður er bóndadóttir: Sigríður er dóttir bónda o.s.frv. 312

Ef eignarfallsliðir eru notaðir til að auka vægi (intensitet) merkingar, er valfrjálst, hvort þeir eru ritaðir áfastir síðari lið eða hvort band er sett milli liðanna, t.d. óvenjugóður eða óvenju-góður. Ástæðan er sú, að jafnþung áhersla getur hvílt á báðum liðum. Dæmi um liði af þessu tæi: afbragðs-, aftaka-, ágætis-, forkunnar-, fjölda-, furðu-, nýtísku-, ódæma-, óhemju-, óskapa-, óvenju-, rokna-, undra-, t.d. afbragðsgóður eða afbragðs-góður o.s.frv. Athuga ber, að á orðin fjarska og einkar er litið sem atviksorð, og eru þau því ekki rituð áföst, t.d. fjarska góður, einkar alþýðlegur. 313

Um eitt orð og tvö – 36. grein 1-2
Forliði, sem líta má á sem forskeyti, skal rita áfasta [...] Forliðina all-, hálf-, jafn- og lang- má rita áfasta eða tengja þá með bandi við næsta orðlið, t.d. allgóður (eða all-góður); jafngóður (eða jafn-góður); hálfundarlegur (eða hálf-undarlegur); langstærstur (eða lang-stærstur). Sérstaða þessara forliða stafar af því, að jafnþung áhersla getur hvílt á báðum orðliðum. Afar, of og ofur skal rita áföst nafnorðum, t.d. afarkostir, offramleiðsla, ofurmenni, en laus frá lýsingarorðum og atviksorðum, t.d. afar stór, afar vel, of stór, of vel, ofur einfaldur, ofur glaðlega. Of skal rita áfast sögnum, t.d. ofbjóða, sbr. 1. lið. 314

Um eitt orð og tvö – 36. gr. 3, 37. gr. 1-2
Forsetningar (atviksorð), notuð sem forskeyti, skal rita áfastar (áföst), enda hvílir aðaláhersla á þeim. Ef forsetningar og samtengingar eru orðar til úr fleiri en einu orði, skal farið eftir uppruna, þ.e. hvert „orð“ skal ritað út af fyrir sig. Dæmi: á meðal, á milli, í gegnum; þó að, því að, þar eð, enda þótt, til þess að. Atviksorð, sem mynduð eru af fallorðum eða orðin eru til við samvöxt smáorðs (viðskeytis) og fallorðs, skal rita í einni heild. Dæmi: allsendis, andæris, framvegis, umhverfis, útbyrðis, þannig, aldrei, rösklega, hálfvegis, gegnum, kringum, langtum, aðeins, alltaf, ávallt o.s.frv. 315

Athuga ber, að valfrjálst er að rita hvort heldur sem er alltof eða allt of, smámsaman eða smám saman, öðruhverju eða öðru hverju. Orð, sem enda á -megin, má rita sem eina heild, ef fyrri hlutinn er tvíkvætt fornafn, sjá lið 5, d, t.d. báðumegin, hinumegin, öðrumegin. Hvers vegna og þess vegna eru orðasambönd, og ber því að rita sem tvö orð, sbr. 5. lið, h. Orð eða orðasambönd, sem gerð eru af atviksorði (forsetningu) og eignarfalli nafnorðs, má rita í einu orði eða tveimur, t.d. innanlands (eða innan lands), utanlands (eða utan lands), neðanjarðar (eða neðan jarðar), innanhúss (eða innan húss), utangarðs (eða utan garðs), innansveitar (eða innan sveitar) o.s.frv. 316

Um eitt orð og tvö – 37. grein 3-5
Þegar atviksorð er til orðið úr smáorðum, skal farið eftir uppruna, þ.e. hvert „orð“ ritað út af fyrir sig. Dæmi: enn þá, enn fremur, hér með, á milli, í kringum, í gegnum, með fram, fyrir fram. Undantekningar eru orðin áfram og umfram. Rita skal staðaratviksorð og eftirfarandi forsetningu sem tvö orð. Dæmi: fram hjá, inn í, út af, út undan, út frá, yfir um, suður í, sunnan við o.s.frv. Orðasambönd, sem notuð eruð í atvikslegri merkingu, skal rita í samræmi við uppruna, þ.e. rita skal hvert „orð“ út af fyrir sig. Þó er í sumum tilvikum valfrelsi um rithátt. 317

Háttur: lítils háttar, mikils háttar, þess háttar. Konar og kyns: alls konar, eins konar, einhvers konar, hvers konar, margs konar, nokkurs konar, sams konar, tvenns konar, ýmiss konar; alls kyns, hvers kyns, margs kyns, þess kyns o.s.frv. Þessi sambönd má einnig rita sem eitt orð, t.d. allskonar; allskyns. Kostur: alls kostar, eins kostar, að minnsta kosti. Megin: báðum megin, hérna megin, hinum megin, þarna megin, þeim megin, öðrum megin. Sinni: einu sinni, einhverju sinni, hverju sinni, nokkru sinni. Staður: alls staðar, annars staðar, einhvers staðar, nokkurs staðar, sums staðar. Þó má einnig rita alstaðar og sumstaðar. Tími: einhvern tíma (tímann), nokkurn tíma (tímann). Vegna: hvers vegna, þess vegna. Vegur: annars vegar, hins vegar; einhvern veginn, engan veginn, nokkurn veginn. Aftur á móti skal rita hinseginn, þanneginn. 318

Um punkt – 2. grein 1-2 Punkt skal setja á eftir málsgrein, enda felur það hugtak þá einnig í sér svo kölluð málsgreinarígildi. Þó má í sumum tilvikum nota semíkommu á eftir málsgrein. Punkt skal setja á eftir raðtölustaf, t.d. 3. (þriðji). Frá lið 2 eru þessar undantekningar: Ekki þykir fara vel á að nota skástrik við táknun dagsetninga, t.d. 20/11 (2. nóvember), en ef skástrikið er notað, skal ekki setja punkt á eftir raðtölunum. Punkt skal ekki setja á eftir raðtölustaf í bugðu, t.d. 1), 2) (1. liður, 2. liður eða þvíumlíkt). 319

Um punkt – 2. grein 3-4 Punkt skal setja á eftir skammstöfun. Ef skammstöfun varðar fleiri en eitt orð, skal setja punkt á milli þeirra stafa, sem tákna einstök orð í skammstöfuninni. Dæmi: hr. (herra), a.m.k. (að minnsta kosti), o.fl. (og fleiri). Athuga ber, að engan punkt skal setja, þegar fyrri hluti orðs er skammstafaður, t.d. Rvík (Reykjavík), Khöfn (Kaupmannahöfn). Ekki er settur punktur á eftir skammstöfunum í mælikerfinu (metrakerfinu), t.d. m (= metri), km (= kílómetri), hl (= hektólítri), né heldur ýmsum erlendum skammstöfunum, ef notaðar eru, t.d. ca (= hér um bil). Stofnanir, félög og fyrirtæki má skamm-stafa með upphafsstöfum einum án bils og punkts, þar sem skil eru milli einstakra orða, t.d. MA (Menntaskólinn á Akureyri), KR (Knattspyrnufélag Reykjavíkur), SÍS (Samband íslenskra sam-vinnufélaga). 320

Um kommu – 3. grein 1-2 Inni í setningum eða í lok setningar skal afmarka eftirfarandi liði með kommum (kommu): Ávarpslið. Dæmi: Nonni minn, af hverju gerðirðu þetta? — Ertu veikur, Nonni minn? Innfellda liði og viðaukaliði, sem fella má brott, án þess að setningin glati við það sjálfstæðri merkingu. Sama gildir um sams konar liði innan aukasetninga. Dæmi: Árni Jónsson, prestur á Stað, dó í gær. — Sumir togarar, t.d. Svalbakur, fiskuðu vel. — Jón kemur bráðum, áreiðanlega fyrir jól. — Jón sagði mér, að Árni Jónsson, presturinn á Stað, hefði dáið í gær. — Blöðin geta þess, að sumir togarar, t.d. Svalbakur, hafi fiskað vel. — Sú frétt barst út, að Jón kæmi bráðlega, áreiðanlega fyrir jól. 321

Um kommu – 3. grein 3, 4, 6 Ótengda liði í upptalningu. Dæmi: Jón, Sveinn, Guðmundur og Bjarni eru bræður. Upphrópun, sem skýrð er með setningu. Dæmi: Æ, láttu ekki svona! Heimilt er að setja kommur milli liða í setningu, þótt það brjóti í bága við þessar reglur, ef nauðsynlegt er til að koma í veg fyrir misskilning (margræðni). Auk þess er heimilt að setja önnur merki í stað kommu í sama skyni. Dæmi: Setningin — Jón, Guðmundur, Sveinn og Bjarni eru bræður — er tvíræð, því að hugsanlegt er, að Jón sé ávarpsliður. Ef svo stendur á, má setja upphrópunarmerki á eftir ávarpsliðnum, t.d. Jón! Guðmundur, Sveinn og Bjarni eru bræður. 322

Um kommu – grein, 6. grein 1 Komma milli aðalsetninga: Milli aðalsetninga skal því aðeins setja kommu, að þær séu ótengdar. Dæmi: Sigríður húsfreyja lagði á borðið, bauð gestunum til sætis og settist niður. Komma milli aðalsetningar og aukasetningar: Milli aðalsetningar og aukasetningar skal aldrei setja kommu [...] Innskotssetningar: Innskotssetningu, sem fleygar aðra setningu, skal afmarka með kommu, hvort sem um er að ræða aðalsetningu eða aukasetningu. Dæmi: Árni er, segir almannarómur, skáld gott. — Um haustið, þegar veður tók að versna, brugðust allar samgöngur. 323

Um kommu – 6. grein 2-3, 7. grein Föst fylgiorð, þar með talin fornöfn eins og sá (sú, það) og atviksorðið þar, skulu að jafnaði fylgja tilvísunarfornafni og ekki greinast frá því með kommu. Enga kommu þarf að setja á eftir setningunni, sem hefst á fyrr greindum orðum. Dæmi: Sá sem fæst við erfið verkefni verður að leggja hart að sér. Komma milli aukasetninga. Milli aukasetninga skal aldrei setja kommur, nema innskotssetning sé eða þær standi í setningarunum, Komma í setningarunum. Ef setningar koma hver á fætur annarri, þannig að þær orka sem upptalning, skal setja kommu milli þeirra, hvort sem um aðal- eða aukasetningar er að ræða. 324

Um kommu – 8. grein Þetta þýðir í sjálfu sér að kommusetning er frjáls
Heimilt er að setja kommu milli setninga, ef nauðsynlegt er til að koma í veg fyrir misskilning (margræðni), þótt það brjóti í bága við fyrr greindar reglur. Heimilt er að nota hlékommu (pausekomma) í listrænu skyni til að ákveða hik eða þagnir í lestri í samræmi við hugmyndir höfundar texta um lestur, framsögn eða stíl. Slík kommusetning skal þó ekki kennd í skólum né gilda á skólaprófum. Þetta þýðir í sjálfu sér að kommusetning er frjáls en auglýsingin er hvort eð er ekki bindandi utan opinberra stofnana 325

Semíkomma – 9. grein Í stað punkts má setja semíkommu milli málsgreina, ef málsgreinarnar eru merkingarlega nátengdar, þó einkum ef síðari málsgreinin táknar afleiðingu hinnar fyrri eða andstæðu hennar. Dæmi: Hegðun nemendanna var mjög ólík; þess vegna var erfitt að áfellast kennarann fyrir ólíka framkomu við þá. — Jón varð fyrir aðkasti margra; samt lagði hann engum illt til. Milli ósamkynja liða í upptalningu skal setja semíkommu, einkum til að greina þá frá samkynja liðum. Dæmi: Verslunin selur ýmiss konar vörur: pappír, ritföng; sígarettur vindla, neftóbak; sápur, ilmvötn og aðra hreinlætisvöru. 326

Tvípunktur – 10. grein Tvípunkt skal setja á undan beinni ræðu eða beinum tilvitnunum, ef á undan fara inngangsorð. Dæmi: Eftir andartak sagði Jón: „Jú, ég kem með þér.“ — Í Íslenzkum þjóðháttum segir svo: „Gömul venja mun það hafa verið á landi hér að slátra kind rétt fyrir jólin.“ Tvípunkt skal setja á undan upptalningu eða skýringu, sem er sett á eftir setningu, sem væri sjálfstæð málsgrein, þótt upptalningunni eða skýringunni væri sleppt. Dæmi: Þessir drengir hlutu verðlaun: Ásgeir, Árni og Jón. — Við nánari athugun hef ég komist að eftirfarandi niðurstöðu: Orðið kemur fyrst fyrir í vísu eftir Hallfreð og er þá karlkyns. Kvenkynsmyndin er ókunn fyrr en á 19. öld. 327

Gæsalappir – 11. grein Gæsalappir skal setja á undan og eftir beinni ræðu. Athuga ber að ljúka málsgrein með gæsalöppum, ef bein ræða endar á annarri beinni ræðu, sem inn í hana er skotið. Dæmi: „Komdu inn, Kristján minn,“ sagði húsfreyja. — Ásgeir mælti: „Afi sagði orðrétt við mig: „Hertu þig nú, strákur“.“ Orðréttar tilvitnanir skal að jafnaði auðkenna með gæsalöppum. Dæmi: „Koma dagar, ráðast ráð,“ segir Örn Arnarson í Rímum af Oddi sterka. Ef tilvitnanir eru mjög langar, fer oft betur á því að hafa þær inndregnar, og eru gæsalappir þá óþarfar. Nota má gæsalappir sem merki um afsökunarbeiðni, t.d. þegar menn sletta erlendum orðum. Dæmi: Þetta er ekki „fair play“. 328

Afstaða milli greinarmerkja – 12. gr.
Punktur, komma, spurningarmerki og upphrópunarmerki skulu koma á undan gæsalöppum í lok setningar eða hluta setningar. Dæmi: Árni sagði: „Jón kemur bráðum.“ — „Við Stjórnarráðshúsið,“ sagði Ásgeir, „stendur stytta Hannesar Hafsteins.“ — Arnór spurði: „Hvenær leggur skipið að?“ — „Sveiattan!“ sagði gamla konan. Þó skal setja punkt á eftir gæsalöppum, ef þær eru notaðar til auðkennis hluta málsgreinar (setningar), t.d. Að bíta á agnið merkir „að láta ginnast“. Semíkomma skal koma á eftir gæsalöppum. Dæmi: Haraldur var dómhvatur og sagði m.a.: „Embættisfærsla Guðmundar er neðan við allar hellur“; en enginn viðstaddra samþykkti þetta. 329

Orðabækur, handbækur og gagnasöfn

Liknende presentasjoner

Presentasjon om: "Orðabækur, handbækur og gagnasöfn"— Utskrift av presentasjonen:

Liknende presentasjoner

Om prosjektet

Tilbakemelding

Logg inn

Logg deg på via sosiale nettverk:

Orðabækur, handbækur og gagnasöfn

Liknende presentasjoner

Presentasjon om: "Orðabækur, handbækur og gagnasöfn"— Utskrift av presentasjonen:

Liknende presentasjoner

Om prosjektet

Tilbakemelding