Sprø språkvitere og taletalenter

Presentasjon om: "Sprø språkvitere og taletalenter"— Utskrift av presentasjonen:

1 Sprø språkvitere og taletalenter
Institutt for språk- og kommunikasjonsstudier

2 Fonetikk Jeg skal presentere faget fonetikk. Fonetikk handler om språklyd – altså lydaspektet ved språk.

3 Hvordan lages språklyder?
fonetikk Hvordan lages språklyder? strupe- hodet forfra Har dere tenkt på hva som skjer i kroppen når vi snakker? Når vi snakker må vi først presse luft opp fra lungene. Lufta går opp gjennom halsen og gjennom noe som heter strupehodet. Strupehodet kan dere kjenne midt på halsen. Hos gutter synes den ofte bedre enn hos jenter, men vi har alle et strupehode. På det øverste bildet ser vi strupehodet forfra. På det nederste bildet kan dere late som om dere står foran en person og titter ned i halsen hans. Nedi strupehodet ligger stemmeleppene. Stemmeleppene kan føres mot hverandre og stenge for lufta fra lungene, eller de kan ligge fra hverandre og slippe lufta uhindra opp. Stemmeleppene kan også vibrere mot hverandre. Det skjer ved at de først settes mot hverandre. Så bygges det opp et lufttrykk under fra lungene som presser stemmeleppene fra hverandre. De smekker så sammen, presses fra hverandre igjen, smekker sammen, presses fra hverandre osv. i stor hastighet. Når de vibrerer mot hverandre sånn lager vi det vi kaller stemt lyd. Hvis dere holder to fingre på strupehodet kan dere kjenne at stemmeleppene vibrerer når dere lager en stemt lyd som /ʋ/ og at de ikke vibrerer når dere lager en ustemt lyd som /f/. Kjenn på halsen når dere sier f og v etter hverandre: /fʋfʋfʋ/. DEMO BALLONG. DEMO ARK. OGSÅ LEPPENE KAN VIBRERE – DEMO (MULIG Å LAGE LYD PÅ SAMME MÅTE MED ANDRE KROPPSDELER – INGEN DEMO) VIDEO. Vi kan bruke stemmeleppene  på litt forskjellige måter for å lage litt forskjellige stemmer: LYDFIL. ovenfra stemme- leppene

4 fonetikk i e ɛ a Det skjer også interessante ting i munnen når vi snakker. Tunga kan beveges frem/tilbake, opp/ned for å forme ulike språklyder. Dere ser at når vi lager en /i/ er tunga høyt oppe i munnen, og det åpne luftrommet er lite, mens når vi lager en /a/ er tunga langt nede i munnen og det åpne luftrommet er større. Ved å variere størrelsen på det åpne luftrommet i munnen, endres lyden. Det er det samme som skjer når vi blåser i en flaske og varierer størrelsen på luftrommet i flaska ved å variere mengden vann. DEMO VIDEO.

5 Hvordan er lydbølgene oppbygd?
fonetikk Hvordan er lydbølgene oppbygd? Luftrommet i munnhulen skaper ulike resonanser slik som i flaskene, og disse kan vi se som svarte bånd i noe som vi kaller spektrogram. Her ser vi forskjellen mellom [i] og [ɑ]. [ɑ] [i]

6 Hvordan oppfatter vi lyd?
fonetikk Hvordan oppfatter vi lyd? Nå har vi sett på hvordan vi lager lyd, og hvordan lydene ser ut i lufta. Men hva skjer når lydene treffer øret?

7 Fonetikk kan brukes i fonetikk Språkforskning Språkundervisning
Logopedi Taleteknologi Sangpedagogikk Audiologi Politietterforskning

8 Nå over til lingvistikk.
Dette var fonetikk. Nå over til lingvistikk.

9 Lingvistikk Lingvistikk er noko meir samansett enn fonetikk. Faget lingvistikk handlar om alt i språket som ikkje er lydar, og litt om lydar også. Så her kan vi lære om alt frå lydoppførsel og kva kva eit ord er, til korleis vi kan kombinere ord til setningar, og korleis vi forstår det som vert sagt. Vi skal sjå litt på både lydoppførsel, ord og korleis vi forstår det som vert sagt. Og då vil eg starte med lydoppførsel.

10 lingvistikk Lingvistikk er opptatt av lydar, men på ein litt annan måte enn fonetikk. Der fonetikk ser på sjølve lydane, ser lingvistikk på korleis lydane oppfører seg når dei møter kvarandre. Dette kan nemleg skje på ulike måtar i ulike språk. Her skal vi sjå litt på norsk.

11 dvask dvisk vdask bvask lingvistikk
Ordet dvask er veldig nyttig, og finst på norsk. Pusur er ein dvask katt. ¤ Ordet dvisk finst ikkje på norsk, men det kunne ha funnest. Vi kan finne opp dette ordet viss vi vil, og seie at det betyr ‘intelligent’: Pusur er både dvask og dvisk. ¤ Eit ord som ikkje fungerer på norsk, er vdask, sjølv om det har akkurat dei same lydane som dvask. Det finst ein grunn til dette. Kort sagt er det meir lyd i ein v enn i ein d. Berre høyr: [ʋ, d̚ ] Og i starten på ord vil språket helst ha dei lydane med minst lyd i, før dei lydane med meir lyd i. ¤ Eit ord som bvask ville faktisk adlyde denne regelen. Vi greier til og med å uttale ordet bvask, men det høyrest veldig rart ut, og kunne ikkje ha vore eit norsk ord. Skal tru kvifor. Jau, sjølv om både b-lyden og v-lyden er lette å uttale, så er det noko spesielt med dei. Vi bruker lippene. Berre kjenn etter: [b], [v]. Lippene er aktive i begge desse to lydane. Og i norsk er det slik at vi gjerne vil unngå to lippelydar på rad. Vi får til å uttale dei, men språksystemet strittar imot. Lydar kan brukast til å lage ord. ¤ Og då vil eg sjå litt på ordet herrepelslue. bvask

12 å svimle å besvime sviml + e be + svim + e I! Iiiiii… lingvistikk
Eit anna fenomen ser vi i ordet svimle. ¤ Dei som går rundt og svimlar, er svimle. Her er det ein kort i. Svimle. Dersom vi svimlar sterkt nok, så kan vi besvime. ¤ I ordet besvime er det ein lang i. Besviiiime. Ordet besvimme med kort i finst ikkje på norsk, men det går fint å uttale det. Det som ikkje går like greitt, er å sviiiimle med lang i. Det måtte i tilfelle handle om å le til vi svimer av. Å svimle. Kvifor det? ¤ Grunnen er at ordet svimle er laga av dei to elementa sviml og e. Veldig enkelt sagt må i-en i svimle vere kort fordi m-en pressar på. Og m-en pressar på fordi han har ein l etter seg. ¤ I besvime er m-en heilt til slutt i elementet sitt, og har heller ikkje nokon l etter seg. Då får i-en mykje betre plass, og får lov til å verte uttalt som lang i. No har eg sagt litt om lydoppførsel, og eg har allereie byrja å snakke om ord. ¤ Og då vil eg sjå litt på ordet herrepelslue. sviml + e be + svim + e

13 herrepelslue lingvistikk herre + pels + lue
For: ei herrepelslue, kva er det?Ordet er tvitydig. ¤ Det kan vera ei pelslue for herrar. Men det kan også vera ei lue ¤ som er laga av herrepels.Men er det då det same ordet? Eigentleg ikkje. Det er dei same byggjesteinane (herre, pels, lue), men byggjesteinane er stabla saman på litt ulike måtar. ¤ Når det er ei pelslue for herrar, er herrepelslue laga av herre + pelslue. Når det er ei lue som er laga av herrepels, så er ordet laga av herrepels + lue. Desse to orda ser heilt like ut, men dei har altså forskjellig intern struktur.Dette er eit eksempel på eit samansett ord der den eine eller andre delen av ordet i seg sjølv er eit samansett ord. Nokså heftige saker. herre + pels + lue

14 babyoljebad lingvistikk baby + olje + bad baby + olje + bad
Eit anna døme er babyoljebad, som er noko heilt anna enn eit babyoljebad. Det kan vera at eg tek eit babyoljebad. ¤ Då går eg på butikken og kjøper hundre flasker med babyolje og tømer dei ned i badekaret før eg sjølv legg meg der. Dette er eit bad i babyolje. Men eit babyoljebad kan også handla om ¤ ein baby som har gått på spa, og som har fått eit opplegg der han skal bada seg i eteriske oljar. Dette er eit oljebad for ein baby. baby + olje + bad baby + olje + bad

15 eksamensfest diskusjonstema skinnhanske skinnshanske dameskinnshanske
lingvistikk eksamensfest diskusjonstema skinnhanske skinnshanske I samansette ord finn me ofte ein s, slik som i eksamensfest eller diskusjonstema. Den s-en tyder ikkje noko, han er der berre fordi det er eit samansett ord, og han er heller ikkje i alle samansette ord. Det heiter t.d. skinnhanske, ikkje skinnshanske.Likevel er det mogeleg å laga ordet ¤ dameskinnshanske. Kva er skilnaden på ein dameskinns-hanske og ein dame-skinnhanske? dameskinnshanske ≠ dameskinnhanske

16 dameskinn(s)hanske lingvistikk dame + skinn + hanske
Jau, ein ¤ dame-skinnhanske er ein skinnhanske for damer. Ein dameskinns-hanske er ein hanske som er laga av ¤ dameskinn.Grunnen er at når me tek eit samansett ord, som dameskinn, og bruker dette som starten på eit endå større samansett ord, då har denne s-en ein tendens til å dukka opp imellom. Så når denne s-en er til stades i dameskinnshanske, så er det altså eit hint frå språket om at ordet er oppbygt av dameskinn + hanske. dame + skinn + hanske dame + skinns + hanske

17 skithundeigar ≠ skithundeeigar
lingvistikk skithundeigar   ≠   skithundeeigar barnemat ostehøvel hundeskit hundeeigar S-en har ein bror som heiter e. E-en finst i ord som barnemat, ostehøvel, hundeskit og hundeeigar. ¤ Men kva er skilnaden på ein skithund-eigar og ein skit-hundeeigar? Er det hunden eller eigaren som er ein skit? Tenk i nokre sekund no.Denne e-en har nemleg også sine begrensningar. ¤ Ein skithund-eigar er ein person som eit ein skithund. Då er ordet sett saman av skithund+eigar. Ein skit-hundeeigar ¤ er ein hundeeigar som er ein skit.

18 Det var Jens som åt kaka, han
lingvistikk Jens åt kaka, han Det var Jens som åt kaka Ord kan stablast saman til setningar, og desse setningane skal forståast. For eksempel kan vi godt forstå: Jens åt kaka, han. Dette er fullt mogeleg å seie på norsk. Jens åt kaka, han. ¤ Det er også mogeleg å seie: Det var Jens som åt kaka. Kva med: Det var Jens som åt kaka, han. Dette høyrest veldig rar ut. Kvifor det? Grunnen er at språket rett og slett kolliderer med seg sjølv. I den fyrste setninga har vi hekta på eit han heilt til slutt. Dette er noko vi kan gjere dersom vi allereie har snakka om eller tenkt på Jens. Jens er altså allereie ein del av tankane våre. – Kva gjorde Jens? – Jens åt kaka, han. I den andre setninga bruker vi ein konstruksjon med det var. Denne kan vi bruke berre dersom vi ikkje har snakka om Jens før: – Kven var det som åt kaka? – Det var Jens som åt kaka. I den tredje setninga kolliderer dette. «Det var Jens som» forstår vi som at vi ikkje har snakka om Jens før. Men så kjem altså det aller siste ordet, «han», som om vi likevel har snakka om Jens. Det var Jens som åt kaka, han

19 Nå over til språklig kommunikasjon.
Dette var lingvistikk. Nå over til språklig kommunikasjon. Éin ting er at språket kan kollidere med seg sjølv. Men språk kan også brukast til å kollidere med andre menneske. ¤ Det faget heiter språkleg kommunikasjon.

20 Språklig kommunikasjon

21 språk- og kommunikasjonsstudier
Institutt for språk- og kommunikasjonsstudier